Leon Festinger: o teorii dysonansu poznawczego

O teorii dysonansu poznawczegoU podstaw tej teorii leży przekonanie, że organizm ludzki usiłuje ustanowić wewnętrzną harmonię, spójność lub zgodność między swoimi opiniami, postawami, wiedzą i wartościami. Oznacza to, że istnieje tendencja do osiągania konsonansu między aktami poznania. Aby w jakiś sposób przedstawić to pojęcie bardziej precyzyjnie, wyobrażam sobie, że procesy poznawcze da się podzielić na elementy, a przynajmniej na zbiory elementów. Przyjąłem następujące teoretyczne założenia dotyczące relacji między tymi elementami poznawczymi:    

  1. Pary elementów mogą pozostawać ze sobą w relacji bez związku, konsonansu lub dysonansu.
  2. Dwa elementy poznawcze pozostają ze sobą w relacji bez związku, kiedy nie mają ze sobą nic wspólnego.
  3. Dwa elementy poznawcze są w relacji dysonansu, jeśli, przy uwzględnieniu tylko tych dwóch elementów, odwrotność jednego elementu wypływa z drugiego elementu.
  4. Dwa elementy poznawcze są ze sobą w konsonansie, jeżeli, przy uwzględnieniu tylko tych dwóch elementów, jeden element wynika z drugiego.

Na podstawie tych definicji wyróżniłem kilka sytuacji implikujących istnienie dysonansu poznawczego.

  1. Dysonans pojawia się prawie zawsze po podjęciu decyzji w sprawie wyboru jednej z dwóch lub więcej opcji. Elementy poznawcze odnoszące się do pozytywnych cech odrzuconej opcji oraz te odnoszące się do negatywnych cech są w relacji dysonansu z wiedzą o fakcie podjęcia działania. Te elementy poznawcze, które odnoszą się do pozytywnych cech wybranej opcji oraz negatywne cechy odrzuconej opcji są w relacji konsonansu z elementami poznawczymi odpowiadającymi podjętemu działaniu.
  2. Dysonans pojawia się prawie zawsze po próbie wywołania, poprzez obiecanie nagrody lub zagrożenie karą, jawnego zachowania przeciwnego osobistym poglądom. Jeżeli udaje się wywołać takie jawne zachowanie, to osobiste poglądy osoby są niezgodne (dysonansowe) z jej wiedzą dotyczącą własnego zachowania; jej wiedza dotycząca uzyskanej nagrody lub kary, której udało się uniknąć, jest zgodna (konsonansowa) z jej wiedzą na temat własnego zachowania. Jeżeli nie udaje się wywołać takiego jawnego zachowania, to wtedy prywatne poglądy osoby są zgodne z jej wiedzą na temat tego, co zrobiła, ale wiedza odnosząca się do nagrody, której nie dostała, lub kary, którą ponosi, jest w dysonansie z wiedzą dotyczącą tego, co zrobiła.
  3. Wymuszona lub przypadkowa ekspozycja na inne informacje może wywołać elementy poznawcze będące w dysonansie z istniejącymi elementami poznawczymi.
  4. Otwarte wyrażenie odmiennej opinii wewnątrz grupy prowadzi do pojawienia się dysonansu poznawczego u jej członków. Wiedza, że jakaś inna podobna do nas osoba posiada jakiś pogląd, jest w dysonansie z posiadaniem odmiennego poglądu.
  5. W dużej grupie ludzi może wystąpić identyczny dysonans, kiedy jakieś znaczące zdarzenie wywoła taką sama reakcję u wszystkich osób. Na przykład, może zdarzyć się coś, co w sposób jednoznaczny obali jakieś powszechne przekonanie.

Dysonans i konsonans były do tej pory definiowane jako relacje typu „wszystko albo nic”, co znaczy, że jeżeli dwa elementy są dla siebie nawzajem znaczące, to relacja między nimi jest albo dysonansem, albo konsonansem. W poprzednich rozdziałach przedstawiłem dwie hipotezy dotyczące wielkości dysonansu lub konsonansu.

  1. Wielkość dysonansu lub konsonansu, jaki istnieje między dwoma elementami poznawczymi, jest bezpośrednią funkcją ważności tych elementów.
  2. Całkowita wielkość dysonansu, jaki istnieje między dwoma zbiorami elementów poznawczych, jest funkcją proporcji ważonej wszystkich znaczących relacji między tymi dwoma zbiorami, które są dysonansowe, przy czym każda dysonansowa czy konsonansowa relacja jest ważona w zależności od ważności elementów wchodzących w tę relację.

Te hipotezy dotyczące wielkości dysonansu pozwalają na jasne sformułowanie kilku operacyjnych implikacji.

  1. Wielkość dysonansu postdecyzyjnego jest rosnącą funkcją ogólnej ważności decyzji oraz względnej atrakcyjności odrzuconej opcji.
  2. Wielkość dysonansu postdecyzyjnego zmniejsza się wraz ze wzrostem liczby elementów poznawczych, w identyczny sposób odnoszących się do wybranych i odrzuconych opcji.
  3. Wielkość dysonansu powstałego w rezultacie wywoływania wymuszonej uległości jest największa, jeżeli obiecana nagroda lub zagrożenie karą jest zaledwie powyżej lub też tylko trochę poniżej wartości niezbędnej do wywołania jawnego zachowania.
  4. Jeżeli udaje się wywołać wymuszoną uległość, to wielkość dysonansu zmniejsza się wraz ze wzrostem wielkości nagrody lub kary.
  5. Jeżeli nie udaje się wywołać wymuszonej uległości, wielkość dysonansu zwiększa się wraz ze wzrostem wielkości nagrody lub kary.
  6. Wielkość dysonansu spowodowanego wyrażeniem odmiennego poglądu przez inne osoby zmniejsza się wraz ze wzrostem liczby elementów poznawczych zgodnych z tym poglądem. Elementy te mogą odnosić się albo do obiektywnych, niespołecznych informacji, albo do wiedzy, że niektórzy inni ludzie podzielają te same poglądy.
  7. Wielkość dysonansu wywołanego odmiennymi poglądami innych osób zwiększa się wraz ze wzrostem ważności tego poglądu dla osoby, ze znaczeniem tego poglądu dla osób, które się z nią nie zgadzają oraz ze wzrostem atrakcyjności tych osób.
  8. Im większa jest różnica opinii między daną osobą a osobą, która się z nią nie zgadza i co za tym idzie, im więcej jest elementów dysonansowych między zbiorami poznawczymi odnoszącymi się do tych dwóch opinii, tym większy jest dysonans.

Teraz mogę przedstawić główne hipotezy teorii dysonansu:

  1. Istnienie dysonansu powoduje powstanie nacisku na redukcję tego dysonansu.
  2. Siła nacisku na redukcję dysonansu jest funkcją wielkości istniejącego dysonansu.

Te hipotezy w oczywisty sposób prowadzą nas do zastanowienia się nad sposobami redukcji dysonansu. istnieją trzy główne takie sposoby:

  1. Przez zmianę jednego lub większej liczby elementów wchodzących w relację dysonansu.
  2. Przez dodanie nowych elementów poznawczych, które są w konsonansie z już istniejącymi elementami.
  3. Przez zmniejszenie ważności elementów wchodzących w relacje dysonansu.

Zastosowanie powyższych możliwości w rzeczywistych sytuacjach prowadzi do następujących wniosków:

  1. Dysonans postdecyzyjny może być zredukowany przez zwiększenie atrakcyjności wybranej opcji, zmniejszenie atrakcyjności opcji odrzuconej lub przez obie te czynności.
  2. Dysonans postdecyzyjny może być zredukowany przez postrzeganie niektórych cech wybranej opcji oraz niektórych cech opcji odrzuconych jako identycznych.
  3. Dysonans postdecyzyjny może być zredukowany przez zmniejszenie ważności różnych aspektów decyzji.
  4. Jeżeli została wywołana wymuszona uległość, to dysonans może być zredukowany przez zmianę osobistych poglądów w kierunku zgodnym z jawnym zachowaniem lub przez wyolbrzymienie nagrody lub kary.
  5. Jeżeli wymuszona uległość nie została wywołana, to dysonans może być zredukowany przez wzmocnienie początkowej prywatnej opinii lub przez zbagatelizowanie nagrody lub kary.
  6. Obecność dysonansu prowadzi do poszukiwania nowych informacji, które dostarczają elementów poznawczych zgodnych z już istniejącymi elementami oraz do unikania takich źródeł nowych informacji, które mogłyby zwiększyć istniejący dysonans.
  7. Jeżeli niektóre z elementów poznawczych wchodzących w relację dysonansu dotyczą własnego zachowania osoby, to dysonans może być zredukowany przez zmianę zachowania, co bezpośrednio prowadzi do zmiany elementów poznawczych.
  8. Osoba, która stara się uniknąć zwiększenia dysonansu, postawiona w sytuacji wymuszonej lub przypadkowej ekspozycji na nowe informacje, które mogą zwiększyć dysonans, często je mylnie interpretuje i mylnie je spostrzega.
  9. Dysonans wywołany odmiennymi poglądami innych osób może być redukowany przez zmianę własnych poglądów, wpływanie na innych, aby zmienili swoje poglądy oraz przez odrzucanie tych osób, które maja odmienne zdanie.
  10. Istnienie dysonansu prowadzi do poszukiwania innych ludzi, którzy już zgadzają się z treściami poznawczymi, które osoba chce ustanowić lub zatrzymać; prowadzi również do inicjowania komunikacji i procesów wywierania wpływu w celu uzyskania większego poparcia społecznego.
  11. Skuteczność wywieranego wpływu na zmianę opinii zależy od stopnia, w jakim zmiana ta zredukuje dysonans danej osoby.
  12. W sytuacjach, w których wiele powiązanych ze sobą osób doświadcza takiego samego dysonansu, zredukowanie tego samego dysonansu przez uzyskanie poparcia społecznego jest szczególnie łatwe.

Na zakończenie tego krótkiego podsumowania teorii chciałbym dodać jeszcze parę słów na temat skuteczności wysiłków zmierzających do redukcji dysonansu.

  1. Skuteczność wysiłków zmierzających do redukcji dysonansu zależy od oporu na zmianę elementów poznawczych wchodzących w relację dysonansu oraz od dostępności do informacji lub innych osób, które dostarczą nowych elementów poznawczych będący w konsonansie z już istniejącymi elementami.
  2. Głównym źródłem oporu na zmianę elementu poznawczego jest jego reagowanie na „rzeczywistość” oraz stopień, w jakim dany element funkcjonuje w konsonansowych relacjach z wieloma innymi elementami.
  3. Maksymalna wielkość dysonansu między dwoma elementami jest równa oporowi na zmianę mniej opornego z tych dwóch elementów. Jeżeli dysonans przekracza tę wartość, to mniej oporny element poznawczy ulegnie zmianie i w ten sposób zredukuje dysonans.

Leon Festinger, Teoria dysonansu poznawczego, przeł. J. Rydlewska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 198-202




Pojęcia:
→ Dysonans poznawczy

Ciekawe eksperymenty:
→ Jak polubić to, co przykre i nieuchronne
→ Redukcja dysonansu a zachowania racjonalne
→ Redukcja dysonansu podecyzyjnego
→ Uzasadnianie okrucieństwa efektem redukcji dysonansu poznawczego

Inne:
→ O dysonansie poznawczym
→ Leon Festinger, Teoria dysonansu poznawczego (księgarnia)

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *