Atrakcyjność a dysonans poznawczy
Atrakcyjność a dysonans poznawczy – wyjaśniają autorzy podręcznika Psychologia. Kluczowe koncepcje
Semper Fidelis (zawsze wierni) – głosi motto korpusu amerykańskiej piechoty morskiej. Jeśli weźmie się pod uwagę przykre doświadczenia, które ludzie muszą znieść, aby stać się żołnierzami piechoty morskiej (wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, niedosypianie, brak prywatności, krzyki przełożonych, kary za drobne przekroczenia regulaminu), to może wydawać się czymś niezwykłym, że u rekrutów rozwija się z reguły tak duża lojalność wobec tej organizacji. To samo dotyczy bardziej trwałej lojalności wobec korporacji praktykującej otrzęsiny, niż wobec tych organizacji studenckich, w których taki rytuał nie obowiązuje. Niewątpliwie działają tu jakieś bardzo atrakcyjne i interesujące siły.
Teoria dysonansu poznawczego proponuje przekonujące wyjaśnienie tych przystosowań psychicznych, które występują u ludzi dobrowolnie poddającym się przykrym doświadczeniom. Teoria ta głosi, że gdy ludzie dobrowolnie działają w sposób, który wywołuje u nich zakłopotanie lub pod innym względem koliduje z ich postawami i wartościami, wówczas występuje u nich silnie motywujący stan psychiczny zwany dysonansem poznawczym. Osoby, które kontynuują palenie papierosów, chociaż wiedzą o negatywnych konsekwencjach tego nałogu, odczuwają dysonans, podobnie jak gracze, którzy ciągle przegrywają, lecz mimo to grają nadal.
To samo dotyczy ludzi, którzy uświadamiają sobie, że postępują w sposób dostarczający im przykrych doznań fizycznych. Nasi rekruci piechoty morskiej mogą więc odczuwać dysonans poznawczy, kiedy zdadzą sobie sprawę, że zgłosili się na ochotnika po to, by teraz mieć doświadczenie znacznie bardziej wyczerpujące i przykre, niż sobie wyobrażali na podstawie reklam rekrutacyjnych. A jaki będzie tego skutek z psychologicznego punktu widzenia?
Według teorii dysonansu poznawczego, ludzie są motywowani do unikania przykrego stanu dysonansu. Gdy przekonują się, że doświadczają dysonansu poznawczego, starają się zredukować go sposobami, które są przewidywalne, jeśli nawet nie całkiem logiczne. Są dwa główne sposoby zredukowania dysonansu, polegające na tym, że zmienia się albo swoje zachowanie, albo swoje przekonania. W życiu cywilnym zatem, jeśli szef odnosi się do ciebie ordynarnie, to mógłbyś uniknąć dysonansu, po prostu znajdując sobie inną pracę.
Jednakże w przypadku rekruta piechoty morskiej zmiana pracy nie wchodzi w grę: jest za późno, żeby się wycofać, gdy szkolenie podstawowe już się rozpoczęło. Rekrut doznający dysonansu poznawczego jest więc motywowany do przystosowania swojego sposobu myślenia. Jest najbardziej prawdopodobne, że zredukuje on dysonans, racjonalizując swoje doświadczenia („Jest ciężko, ale to kształtuje charakter”), albo rozwijając w sobie większą lojalność wobec tej organizacji („Bycie członkiem takiej elitarnej grupy jest warte wszystkich tych cierpień!”).
Ogólnie rzecz biorąc, teoria dysonansu poznawczego głosi, że gdy elementy poznawcze i działania ludzi są w konflikcie (stan dysonansu), ludzie często redukują ten konflikt, zmieniając swoje przekonania tak, by pasowały do ich zachowania. Dlaczego? Ludzie nie lubią uważać siebie samych za niemądrych lub niekonsekwentnych. Aby więc uzasadnić sobie własne zachowanie, są motywowani do zmiany swoich postaw. Inaczej zagrażałoby to ich samoocenie.
Niedawno wyszło na jaw pewne ograniczenie tej teorii. Badania wykazują, że w Japonii, i być może w innych krajach Azji, ludzie mają mniejszą potrzebę utrzymania wysokiej samooceny niż mieszkańcy Ameryki Północnej. Okazało się, że wskutek tego u Japończyków dysonans poznawczy ma mniejszą zdolność zmieniania postaw. Widocznie jest to jeszcze jeden proces psychiczny, który w kulturach kolektywistycznych działa inaczej niż w kulturach indywidualistycznych.
Siła wyjaśniająca dysonansu
Pomimo różnic kulturowych, teoria dysonansu poznawczego wyjaśnia wiele rzeczy, które ludzie robią, aby uzasadnić swoje zachowanie i w ten sposób uniknąć dysonansu. Na przykład wyjaśnia ona, dlaczego palacze tak często racjonalizują swój nałóg. Wyjaśnia, dlaczego ludzie, którzy włożyli trud w jakieś przedsięwzięcie, czy to była praca w charakterze wolontariusza na rzecz Czerwonego Krzyża, czy napisanie listu polecającego, w miarę upływu czasu angażują się coraz bardziej w tę sprawę – aby uzasadnić swój wysiłek.
Wyjaśnia także, dlaczego, jeśli już podjąłeś decyzję kupna auta marki Toyota Prius, to będziesz zwracał uwagę na nowe informacje przemawiające za twoim wyborem (takie jak telewizyjne reklamy takiej toyoty), lecz będziesz skłonny ignorować informacje wywołujące dysonans (takie jak informacje o wyższej cenie Toyoty Prius lub o zepsutym aucie tej marki stojącym na poboczu autostrady).
Teoria dysonansu poznawczego pomaga nam także zrozumieć pewne zagadkowe, tak jak w przypadku kobiety, dla której atrakcyjny jest znęcający się nad nią mężczyzna. Jej dysonans można wyrazić za pomocą następującej myśli: „Dlaczego jestem nadal z kimś, kto mnie krzywdzi?”. Jej silny motyw uzasadniania własnego postępowania może sprawić, że zredukuje ten dysonans, koncentrując się na dobrych cechach tego mężczyzny i minimalizując udręki spowodowane maltretowaniem. A jeśli ma ona niską samoocenę, to może także mówić sobie, że zasłużyła na to, by się nad nią znęcano.
Ujmując to zagadnienie w kategoriach bardziej ogólnych: teoria dysonansu poznawczego przewiduje, że dla ludzi atrakcyjni są ci, dla których zgodzili się cierpieć. Przeciwnie, ogólna teoria nagród nigdy by nie przewidywała takiego rezultatu. Innym ważnym wkładem zwolenników teorii dysonansu jest dostarczenie struktury teoretycznej pozwalającej zrozumieć, dlaczego wszyscy zajmujemy się uzasadnianiem naszych niemądrych przekonań, złych decyzji, a nawet krzywdzących działań skierowanym przeciw innym – usprawiedliwiając się i odrzucając osobistą odpowiedzialność.
Dysonans poznawczy – silnie motywujący stan, w którym u ludzi istnieje konflikt między elementami poznawczymi, zwłaszcza wtedy, gdy ich dobrowolne działania są niezgodne z ich postawami lub wartościami. Twórcą tej teorii był Leon Festinger.
Philip G. Zimbardo, Robert L. Johnson, Vivian McCann, Psychologia. Kluczowe koncepcje, t. 5, Człowiek i jego środowisko, s. 70-73
Zobacz także:
Pojęcia:
→ Dysonans poznawczy
Ciekawe eksperymenty:
→ Jak polubić to, co przykre i nieuchronne
→ Redukcja dysonansu a zachowania racjonalne
→ Redukcja dysonansu podecyzyjnego
→ Uzasadnianie okrucieństwa efektem redukcji dysonansu poznawczego
Inne:
→ Leon Festinger, Teoria dysonansu poznawczego (Podsumowanie)
→ Leon Festinger, Teoria dysonansu poznawczego (księgarnia)
Dodaj komentarz