Przemieszczenie agresji (aggression displacement)

Czym jest przemieszczenie agresji?

Przemieszczenie agresji (aggression displacement) – skierowanie agresji na inny (zagrożony mniejszą karą) obiekt niż ten, który wywołał frustrację, a więc pierwotną skłonność do agresji. WPS 541.

Przemieszczona agresja (displaced aggression) – w psychoanalizie agresja podlegająca przemieszczeniu i przekierowana ze swojego pierwotnego celu, zazwyczaj źródła frustracji, na cel zastępczy. CS 589-590.

Przemieszczenie – zmiana kierunku agresji na obiekt niestanowiący źródła frustracji. Zazwyczaj jest to bardziej bezpieczny i społecznie akceptowany cel. MPS 491.

Wypisy z literatury psychologicznej

Ból i frustracja rozumiana jako przeszkoda na drodze do osiągnięcia celu często wywołuje wrogość. Kiedy przyczynę frustracji spostrzegamy jako zagrażającą lub słabą, kierujemy nasze negatywne emocje w inną stronę. W zjawisku przemieszczonej agresji upatrywać można przyczyn samosądów dokonywanych przez mieszkańców Południa na Afroamerykanach w czasie wojny secesyjnej. MPS 459.

Cele, na które kierowana jest przemieszczona agresja, bywają różne. Gdy Niemcy poniosły klęskę w I wojnie światowej, wielu Niemców obarczyło winą Żydów. Na długo przedtem, nim Hitler doszedł do władzy, jeden z przywódców niemieckich wyraził opinię, że „Żydzi są po prostu wygodni. Gdyby ich nie było, antysemici musieliby ich wymyślić”. W dawnych wiekach ludzie rozładowywali swój strach i wrogość na czarownicach, od czasu do czasu publicznie topionych lub palonych na stosie. Współcześnie frustrację ekonomiczną przypisuje się często „chciwym korporacjom” lub „darmozjadom żerującym na opiece społecznej”. Słynny eksperyment przeprowadzony przez Neala Millera i Richarda Bugelskiego potwierdził teorię kozła ofiarnego. Proszono w nim mężczyzn, studentów zatrudnionych w ramach letniego obozu pracy, o określenie swego stosunku do Japończyków i Meksykanów. Przy tym część uczestników otrzymała to zadanie przed udaniem się na długo oczekiwane bezpłatne przedstawienie do miejscowego teatru. Część zaś, z powodu badania, zmuszona była zostać w obozie i zrezygnować ze spektaklu. Okazało się, że ci, którzy doświadczyli frustracji, w porównaniu z osobami z grupy kontrolnej przejawili silniejsze uprzedzenia. Pasje wyzwalają uprzedzenia. MPS 459-460.

Jak stwierdził John Dollard i jego współpracownicy: „Frustracja prowadzi do jakiejś formy agresji”. Frustrację stanowi wszystko (np. usterka sprzedającego automatu), co uniemożliwia nam osiągnięcie celu. Szczególnie silnej frustracji doświadczymy, gdy nasza motywacja jest wysoka, oczekujemy sporej nagrody, a napotykana trudność całkowicie uniemożliwia nasze  działania. Agresywna energia nie zawsze zostaje skierowana w stronę źródła frustracji. Uczymy się powstrzymywać przed natychmiastowym odwetem, zwłaszcza jeśli sprowadziłby on na nas społeczną dezaprobatę i karę. Przemieszczamy naszą wrogość w stronę bardziej bezpiecznego odwetu, którego zaatakowanie nie grozi sankcjami. Przemieszczenie ilustruje znana anegdota o tym, jak szef ośmiesza pracownika, który wracając do domu, robi awanturę żonie. Ta wymyśla synowi, a on kopie psa, który gryzie listonosza. MPS 490-491.

Uprzedzenia i dyskryminacja przejawiają się przez mechanizmy przeniesienia i wyznaczania kozła ofiarnego. Przeniesienie polega na tym, że uczucia wrogości zostają przekierowane z ich właściwego obiektu na inny, nie będący właściwą przyczyną lęku. Ludzie projektują swoje lęki i niepokoje na kozły ofiarne. Uprzedzenia to gotowe poglądy na temat jednostek i grup. Dyskryminacja odnosi się do faktycznych zachowań, które pozbawiają członków danej grupy możliwości, jakie mają inni. GS 302.

Podejście motywacyjne skupia się również na ogólnych prawidłowościach rządzących naszymi emocjami i motywacjami. Jedną z nich jest na przykład transfer pobudzenia emocjonalnego, który polega na tym, że siła pobudzenia emocjonalnego przeżywanego w danej sytuacji zależy nie tylko od bieżących bodźców, lecz także od bodźców działających w niedawnych, przeszłych sytuacjach. Jeżeli poprzednia sytuacja była emocjonująca, to rośnie wielkość pobudzenia przeżywanego w sytuacji bieżącej pobudzenie „przelewa się” ze starej sytuacji na nową, przy czym człowiek całość pobudzenia odczytuje jako wywołane bieżącą sytuacją. Często powoduje to nieadekwatne silne sytuacje. WPS 22.

Teoria frustracji-agresji, sformułowana przez grupę badaczy z Yale University, głosiła, iż każda agresja jest wynikiem frustracji, każda zaś frustracja rodzi tendencję do agresji. Frustracja to zablokowanie skierowanej nacel aktywności organizmu bądź też stan wewnętrzny wynikający z napotkania takiej przeszkody. Wzbudzona frustracją tendencja do agresji jest tym większa: 1) im większa jest wartość zablokowanego celu; 2) im bardziej jego osiągnięcie jest przez daną frustrację uniemożliwione oraz 3) im większa liczba działań zostaje zablokowana. Pobudzenia wywoływane różnymi frustracjami mogą się kumulować w organizmie, dzięki czemu „niewielkie frustracje dodają się do siebie, wytwarzając agresywną reakcję  o większej sile, niż można by normalnie oczekiwana podstawie frustrującej sytuacji bezpośrednio poprzedzającej tę agresję”. Według tej teorii, wywołane frustracją pobudzenie zawsze prowadzi do agresji, choć nie zawsze jest ona ujawniana i kierowana jak czynnik wywołujący daną frustrację. Wyrażanie agresji hamuje strach przed karą. Jeżeli strach jest wystarczająco duży, by zahamować agresję kierowaną na sprawcę frustracji, następuje albo przemieszczenie, albo zmiana postaci agresji. Przemieszczenie agresji polega na jej skierowaniu na inny obiekt zagrożony słabszą karą – na przykład sfrustrowany przez szefa mąż kieruje swoją wrogość nie na niego, lecz na żonę. Zmiana postaci agresji polega nie jej zastąpieniu inną reakcją agresywną, słabiej zagrożoną karą – zamiast otwarcie atakować żonę, mąż opowiada złośliwe dowcipy o kobietach. Przemieszczenie agresji dowodzi zgodnie kilkadziesiąt badań, które pokazały, że przemieszczona agresja jest tym większa: 1) im bardziej jej ofiara jest podobna do pierwotnego sprawcy frustracji; 2) im bardziej negatywny jest kontakt z ofiarą przeniesionej agresji oraz 3) im mniejsza jest początkowa frustracja. Ten ostatni wynik sprawia wrażenie paradoksalnego, w istocie jest on jednak dość logiczny i wynika z zasady kontrastu – na tle bardzo dużej frustracji to, co robi ofiara agresji przeniesionej, wydaje się mniej dotkliwe i w rezultacie agresja przeniesiona słabnie. WPS 377-378.

Klasyczna teoria frustracji-agresji – frustracja wzbudza agresję; jednak lęk przed karą lub społeczną dezaprobatą, może doprowadzić do przemieszczenia agresji i skierowania jej na inny obiekt lub nawet zwrócenia przeciwko sobie. MPS 491.

Teoria frustracji-agresji wystartowała od twierdzenia, że frustracja stanowi konieczny i wystarczający warunek agresji. W rzeczywistości frustracja nie jest ani konieczna do jej wystąpienia, ani sama w sobie do tego nie wystarcza. Nie znaczy to, że między frustracją i agresją nie ma związku. Często faktycznie współwystępują one ze sobą, ale wcale nie zawsze, a jeżeli już tak jest, to nie z powodów pierwotnie zakładanych przez badaczy z Yale. Frustracja nie zbudza specyficznie agresywnego popędu, który musiałby doprowadzić do agresji bezpośredniej lub przemieszczonej, a sama agresja nie jest skutkiem popędu. Frustracja po prostu często stanowi prowokację prowadzącą do wrogich myśli, a prawie zawsze pobudza też pobudzenie emocjonalne, które może wywodzić się z wielu różnych źródeł i szybko wygasa z upływem czasu. W zależności od sposobu rozumienia przez jednostkę aktualnej sytuacji pobudzenie to może prowadzić do agresji bądź nasilać inne zachowania lub nie mieć żadnych konsekwencji. WPS 379-380.

Uwaga autora strony: Jak widać z powyższych wypisów, psychologowie często używają pojęć „przeniesienie” („przeniesienie agresji”) i „przemieszczenie” („przemieszczenie agresji”) jako synonimicznych, czyli oznaczających to samo. Psychoanaliza jednak uznaje przeniesienie i przemieszczenie za dwa pokrewne, w istocie jednak różne mechanizmy obronne. (Grzegorz Tomicki)