Kara pozytywna (positive punishment)

Czym jest kara pozytywna?

Kara pozytywna (positive punishment) to pojęcie z zakresu psychologii behawioralnej, które odnosi się do techniki modyfikacji zachowania. Wbrew nazwie, „pozytywna” nie oznacza tu czegoś dobrego, lecz dodanie bodźca – najczęściej nieprzyjemnego – po wystąpieniu niepożądanego zachowania. Celem kary pozytywnej jest zmniejszenie częstotliwości tego zachowania poprzez wprowadzenie awersyjnej konsekwencji, która zniechęca do jego powtarzania.

Jak definiuje się karę pozytywną?

Kara pozytywna to konsekwencja, która powoduje spadek ilości zachowań poprzez prezentowanie bodźca awersyjnego po wystąpieniu modyfikowanego zachowania. Innymi słowy, po niepożądanym zachowaniu dodaje się coś nieprzyjemnego, co ma zniechęcić do jego powtórzenia. Przykładem może być nagana udzielona dziecku za złe zachowanie lub dodatkowe obowiązki nałożone na ucznia za brak oddania pracy domowej.

Jakie są przykłady kary pozytywnej w codziennym życiu?

• Rodzic krzyczy na dziecko, które obgryza paznokcie, nakładając na nie nieprzyjemną substancję, aby zniechęcić do tego nawyku.
• Nauczyciel daje dodatkowe zadania uczniowi, który zapomniał oddać projekt.
• Kierowca, który przekroczył prędkość, musi zapłacić mandat, co ma zniechęcić go do ponownego łamania przepisów.
• Dziecko, które nie sprząta zabawek, zmuszane jest do posprzątania całego pokoju.
• Osoba, która spóźnia się z opłatą rachunków, płaci karę finansową.

Jakie są zalety i wady stosowania kary pozytywnej?

Kara pozytywna ma swoje plusy i minusy, które warto znać, by stosować ją świadomie i skutecznie.

Zalety:

• Może przynieść szybkie efekty, gdy jest stosowana konsekwentnie i natychmiast po zachowaniu.
• Pomaga jasno wyznaczyć granice i zasady, dzięki czemu osoby uczą się, jakie zachowania są nieakceptowalne.
• Może zniechęcić nie tylko osobę karaną, ale także innych obserwatorów do podobnych zachowań.

Wady:

• Może wywoływać negatywne emocje, takie jak strach, złość czy niechęć, co może szkodzić relacjom.
• Nie uczy, jakie zachowanie jest pożądane, co może prowadzić do zamieszania i frustracji.
• Istnieje ryzyko nadużycia i eskalacji kary, co może prowadzić do krzywdy fizycznej lub psychicznej.

Jak stosować karę pozytywną, by była skuteczna i etyczna?

Aby kara pozytywna spełniła swoją funkcję, powinna być:

• Natychmiastowa – stosowana zaraz po niepożądanym zachowaniu.
• Konsekwentna – powtarzana za każdym razem, gdy pojawia się dane zachowanie.
• Odpowiednio intensywna – na tyle nieprzyjemna, by zniechęcić, ale nie krzywdząca.
• Jasno wyjaśniona – osoba karana powinna rozumieć, za co jest karana i jakie zachowanie jest oczekiwane.

Kara pozytywna vs. kara negatywna

Cecha	Kara pozytywna	Kara negatywna
Definicja	Dodanie bodźca awersyjnego	Usunięcie bodźca pozytywnego
Przykład	Krzyk, dodatkowe zadania, mandat	Odebranie zabawki, zakaz wyjścia
Cel	Zmniejszenie niepożądanego zachowania	Zmniejszenie niepożądanego zachowania
Emocjonalny wpływ	Może wywołać strach, złość	Może wywołać smutek, frustrację

Jak kara pozytywna wpływa na nasze życie codzienne?

Kara pozytywna jest stosowana nie tylko w wychowaniu dzieci, ale także w edukacji, pracy czy treningu zwierząt. Pomaga w kształtowaniu pożądanych zachowań i eliminowaniu tych nieakceptowalnych. Przykłady to:

• Rodzice stosujący kary, by nauczyć dzieci odpowiedzialności i samodyscypliny.
• Nauczyciele, którzy poprzez dodatkowe zadania lub upomnienia starają się utrzymać porządek w klasie.
• Pracodawcy, którzy wprowadzają kary za nieprzestrzeganie regulaminu.
• Trenerzy zwierząt, którzy używają kary pozytywnej, np. lekkiego dyskomfortu, by zniechęcić do niewłaściwych zachowań.

Podsumowanie

Kara pozytywna to skuteczna technika modyfikacji zachowania polegająca na dodaniu nieprzyjemnego bodźca po niepożądanym działaniu, co ma na celu zmniejszenie częstotliwości tego zachowania. Choć może przynosić szybkie efekty i pomagać w ustalaniu jasnych granic, niesie ze sobą ryzyko negatywnych emocji i nie uczy alternatywnych, pozytywnych zachowań. Dlatego ważne jest, by stosować ją odpowiedzialnie, z zachowaniem zasad etyki i zrozumienia dla osoby karanej.

W codziennym życiu kara pozytywna pojawia się w różnych sytuacjach – od wychowania dzieci, przez edukację, aż po prawo i trening zwierząt. Właściwie stosowana wspiera rozwój i dyscyplinę, ale powinna być uzupełniana o pozytywne metody wzmacniania pożądanych zachowań.

Wypisy z literatury psychologicznej

Kara pozytywna (positive punishment) – konsekwencja polegająca na tym, że po pojawieniu się zachowania do otoczenia dodaje się coś niepożądanego lub negatywnego, skutkująca redukcją tego zachowania w przyszłości. BWD 179.    

Karanie pozytywne – podawanie bodźca awersyjnego po danej reakcji. PKK II 144.

Blokowanie reakcji (response blocking) – typ kary pozytywnej; polega na fizycznym powstrzymywaniu kogoś przed angażowaniem się w zachowanie niepożądane. BWD 177.

Nagana słowna (verbal reprimand) – typ kary pozytywnej; ustne ostrzeżenie użyte do wyrażenia rozczarowania lub dezaprobaty. BWD 179.

Praktyka pozytywna (positive practice) – typ kary pozytywnej; ponawiane angażowane karanej osoby we właściwe zachowanie, zastępujące zachowanie niepożądane – albo pewną określoną liczbę razy, albo przez wyznaczony czas. BWD 180.

Kara jest całkowitym przeciwieństwem wzmocnienia – to strategia, której używamy, kiedy chcemy zmniejszyć prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia danego zachowania. BWD 60.

Karanie jako sposób wpływania na zachowanie stwarza różne trudności, co potwierdzają nauczyciele i strażnicy więzienni. Pod pewnymi względami kara działa jak przeciwieństwo wzmocnienia. Kara jest zatem awersyjną konsekwencją stosowaną po to, by osłabić zachowanie, po którym następuje. PKK II 144.

Kara (punishment) – dodanie lub usunięcie czegoś z otoczenia skutkujące zredukowaniem zachowania; zob. kara pozytywna, kara negatywna. BWD 178.

Wzmocnienie (reinforcement) – dodanie lub usunięcie czegoś z otoczenia skutkujące wzmożeniem zachowania. BWD 182.

Podobnie jak wzmocnienie kary są dwojakiego rodzaju: negatywne i pozytywne. Jeśli pojęcie pozytywnej kary wydaje ci się cokolwiek dziwne, nie zapominaj, że w świecie stosowanej analizy zachowania określenia „pozytywne” i „negatywne” nie są traktowane równoznacznie ze słowami „dobre” i „złe”. „Pozytywne” odnosi się do dodania bodźca do otoczenia, natomiast „negatywne” oznacza usunięcie bodźca. Zatem kara pozytywna polega na dodaniu bezpośrednio po wystąpieniu jakiegoś zachowania czegoś, co doprowadzi do zredukowania tego zachowania w przyszłości. BWD 61-62.

Przykładem kary pozytywnej jest naliczenie odsetek po niezapłaceniu rachunku na czas – dodanie opłaty zredukuje zachowanie polegające na nieregulowaniu zobowiązań finansowych w terminie. Przykładem kary negatywnej jest powszechna wśród rodziców strategia odbierania dziecku jego ulubionego przedmiotu – powiedzmy, urządzenia elektronicznego – gdy źle się zachowuje. Rodzic zakłada, że pozbawienie dziecka pożądanego obiektu, zależne od niewłaściwego zachowania, doprowadzi do zredukowania tego zachowania w przyszłości. BWD 62.

Przypisy

• BWD = Victoria M. Boone: Wychowując dziecko z autyzmem. Pozytywne strategie oparte na terapii behawioralnej, tłum. Maria Moskal, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2020
• PKK II = F. G. Zimbardo, R. L. Johnson, V. McCann: Psychologia. Kluczowe koncepcje, t. 2, Motywacja i uczenie się, przeł. M. Guzowska-Dąbrowska, J. Radzicki, E. Czerniawska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010

*W artykule po symbolu literowym książki podano numer strony, z której pochodzi cytat.