Wygaszanie (extinction)

Co to jest wygaszanie i dlaczego jest ważne w psychologii?

Wygaszanie to proces psychologiczny polegający na stopniowym osłabianiu i zaniku wyuczonej reakcji w wyniku braku dalszego wzmocnienia.

Innymi słowy, kiedy bodziec, który wcześniej wywoływał określoną reakcję, przestaje być powiązany z konsekwencjami, reakcja ta staje się coraz mniej intensywna, aż w końcu zanika.

Proces ten występuje zarówno w warunkowaniu klasycznym, jak i instrumentalnym.

Jak działa wygaszanie w praktyce?

Wyobraźmy sobie psa, który nauczył się, że dźwięk dzwonka oznacza dostanie jedzenie. Jeśli przestaniemy podawać jedzenie po dźwięku dzwonka, pies początkowo będzie nadal oczekiwał nagrody. Jednak z czasem, kiedy nic się nie wydarzy, reakcja psa na dzwonek osłabnie, aż całkowicie zaniknie. To właśnie proces wygaszania – nauczona reakcja zanika, gdy przestaje być wzmacniana.

W codziennym życiu ten mechanizm może być równie istotny. Na przykład jeśli dziecko przestanie dostawać uwagę za niepożądane zachowanie, może stopniowo przestać to zachowanie przejawiać. Wygaszanie odgrywa zatem kluczową rolę w procesie uczenia się i modyfikacji zachowań.

Czy wygaszanie jest trwałe?

Jednym z ciekawszych aspektów wygaszania jest fakt, że nie zawsze jest to proces trwały. Nawet jeśli reakcja wydaje się całkowicie zaniknąć, w niektórych sytuacjach może dojść do tzw. spontanicznego odnowienia. Oznacza to, że wyuczona reakcja może powrócić, nawet po długim okresie braku wzmocnienia.

Na przykład pies, który przestał reagować na dzwonek, może nagle ponownie zareagować na ten bodziec, choć od dawna nie otrzymuje jedzenia po dzwonku

Dlaczego wygaszanie może być trudne?

Proces wygaszania nie zawsze przebiega łatwo. Dla wielu osób i zwierząt brak wzmocnienia może być frustrujący, co prowadzi do tzw. wybuchu wygaszeniowego – nagłego nasilenia danej reakcji w odpowiedzi na brak oczekiwanego wyniku.

Na przykład jeśli dziecko, które płacze, nie dostaje uwagi, może zacząć płakać jeszcze głośniej, zanim reakcja zacznie wygasać. Jest to naturalna część procesu, która wymaga cierpliwości i konsekwencji.

Jak wykorzystać wygaszanie w codziennym życiu?

Wygaszanie ma wiele praktycznych zastosowań, zwłaszcza w wychowaniu dzieci, tresurze zwierząt czy radzeniu sobie z własnymi nawykami. Na przykład:

• W wychowaniu dzieci – jeśli dziecko domaga się czegoś za pomocą krzyku, a rodzice przestaną na to reagować, krzyki mogą początkowo się nasilić, ale w końcu ustąpią. Ważne jest, aby rodzice byli konsekwentni i nie ulegali, gdy dziecko zintensyfikuje swoje zachowanie.
• W tresurze zwierząt – gdy pies skacze na ludzi w oczekiwaniu na uwagę, ignorowanie tego zachowania może pomóc w jego wygaszeniu. Należy jednak pamiętać, aby nagradzać psa za pożądane reakcje, takie jak spokojne siedzenie.
• W radzeniu sobie z nawykami – jeśli chcemy pozbyć się nawyku, który daje nam chwilową przyjemność, musimy zrozumieć, że kluczem jest brak dalszego „wzmocnienia”. Na przykład ograniczenie dostępu do słodyczy może z czasem zmniejszyć naszą ochotę na nie.

Jakie są ograniczenia procesu wygaszania?

Choć wygaszanie jest skuteczną metodą modyfikacji zachowań, nie zawsze działa idealnie. Jednym z ograniczeń jest spontaniczne odnowienie, o którym wspomniano wcześniej.

Ponadto jeśli w trakcie wygaszania wystąpią sporadyczne wzmocnienia, reakcja może utrzymać się dłużej. Dlatego kluczowe jest zachowanie konsekwencji w tym procesie.

Co daje nam zrozumienie procesu wygaszania?

Zrozumienie mechanizmów wygaszania pozwala nam lepiej radzić sobie z trudnymi sytuacjami w życiu codziennym. Pomaga w nauce cierpliwości, konsekwencji i zrozumienia, że zmiany w zachowaniu wymagają czasu. Dzięki temu możemy skuteczniej modyfikować zarówno swoje nawyki, jak i zachowania osób w naszym otoczeniu.

Podsumowanie

Wygaszanie to kluczowy proces w psychologii, który pozwala na modyfikowanie wyuczonych reakcji poprzez brak dalszego wzmocnienia. Choć wymaga cierpliwości i konsekwencji, jest niezwykle przydatny w codziennym życiu, od wychowania dzieci po radzenie sobie z nawykami.

Zrozumienie tego mechanizmu może pomóc nam lepiej reagować na wyzwania i skuteczniej wprowadzać zmiany w swoim otoczeniu.

Wypisy z literatury psychologicznej

Wygaszanie (extinction) – procedura polegająca na zaprzestaniu wzmacniania zachowania, które wcześniej było wzmacniane; inaczej: niepodejmowanie żadnych działań. BWD 181. 

Wygaszanie – proces uczenia się, w wyniku którego bodziec warunkowy (patrz definicja) jest uznawany przez zwierzę za bezpieczny. PSM 302.

Wygaszanie (w warunkowaniu klasycznym) –osłabienie reakcji warunkowej, gdy nie jest podawany bodziec bezwarunkowy. PKK II 124.

Wygaszanie (w warunkowaniu sprawczym) – proces, w wyniku którego wyuczona reakcja zostaje osłabiona przez brak wzmocnienia (por. wygaszanie w warunkowaniu klasycznym). PKK II 137.

Wygaszanie to kolejna bardzo skuteczna procedura zmiany zachowania. Strategia ta polega na zaprzestaniu wzmacniania danego zachowania w celu jego stopniowego zredukowania. Wygaszanie jest niezwykle skutecznym sposobem redukcji zachowań niepożądanych bez konieczności  uciekania się do stosowania kar. W przeciwieństwie do karania wygaszanie polega na rozpoznaniu czynników wzmacniających, które sprzyjają wystąpieniu niepożądanego zachowania, a następnie redukowaniu tego zachowania przez eliminowanie źródeł wzmocnienia. BWD 78.

Wzmocnienie różnicujące (differential reinforcement) – procedura będąca kombinacją wzmocnienia i wygaszania, której celem jest wzmożenie zachowania pożądanego i redukcja zachowania niechcianego lub trudnego. BWD 182.

Wzmacnianie różnicujące innych zachowań (differentia reinforcement of other behaviors, DRO) – procedura polegająca na dostarczaniu wzmocnień w razie niewystąpienia określonego zachowania trudnego i wygaszaniu tego zachowania. BWD 182.

Rozważmy podejścia skoncentrowane na traumie, takie jak „terapia ekspozycyjna”. Kiedy ludzie bardzo się czegoś boją, mają tendencję do unikania obiektów, czynności lub sytuacji, których się obawiają. Ktoś, kto doświadcza lęku społecznego, może na przykład unikać spotkań towarzyskich. Unikanie jest początkowo korzystne; w końcu dany obiekt lub sytuacja wywołują uczucia, które mogą okazać się bardzo nieprzyjemne. Jednak w dłuższej perspektywie unikanie może mieć raczej negatywne konsekwencje, ponieważ wyklucza osobę z sytuacji budzących w niej lęk. W terapii ekspozycyjnej osoba jest eksponowana na zdarzenie wywołujące lęk, ale w bezpiecznych warunkach.

Pomysł polega na tym, że jeśli po zdarzeniu nie nastąpi doświadczenie awersyjne i sytuacja ta wielokrotnie się powtórzy, to osoba zostanie odwrażliwiona i zdarzenie nie będzie już wywoływać nieprzyjemnych skutków. Ogólna logika terapii ekspozycyjnej jest zatem taka sama jak w procesach wygaszania. Bodziec warunkowy (CS), po którym nie następuje już bodziec bezwarunkowy (UCS), wygasza reakcję warunkową, która jest tak negatywna. Jeśli terapia ekspozycyjna działa, co sprawia, że jest skuteczna? Kiedy działa najlepiej? Obecnie nie znamy odpowiedzi na te pytania, ponieważ analiza wygaszania okazała się diabelnie trudna, zarówno na poziomie behawioralnym, jak i neurobiologicznym. PSM 249.

Podsumowując, wygaszanie jest czymś więcej niż prostą formą hamowania. To wyrafinowana forma uczenia się i w związku z tym tworzenie „pamięci wygaszania” obejmuje procesy podobne do tych obserwowanych w uczeniu się w ogóle: nabywanie, konsolidację i wydobywanie. Tym, czego się uczymy, jest bezpieczeństwo. Jak owa pamięć wpływa na zachowanie, zależy od tego, jak powstała (nabywanie), jak została wzmocniona (konsolidacja) i jak zostanie ponownie aktywowana (wydobywanie) w konkretnej sytuacji. Głównym celem jest nauczenie się, czego należy się bać i tym samym czego unikać, a co jest bezpieczne i nie wymaga specjalnych środków, a nawet można się do tego zbliżyć.

Motorem tego procesu są czynniki, które dzielą się na dwie kategorie: na te, które promują reakcje obronne (takie jak „strach” przed bodźcem), i na te, które ich nie promują (reakcje „bezpieczne”). Aby skutecznie osiągnąć wygaszenie, należy rozplątać związek pomiędzy bodźcem warunkowym i bezwarunkowym (CS-UCS): CS przestaje już zapowiadać UCS, CS zapowiada UCS mniej jednoznacznie niż poprzednio, albo CS zapowiada UCS tak samo jednoznacznie jak poprzednio, ale inny sygnał zapobiega wystąpieniu UCS. Wybrany wniosek określi, czy zwierzę okaże strach, kiedy w przyszłości zetknie się z bodźcem warunkowym. PSM 253.

Słownik: wykaz pojęć Bibliografia: wykaz skrótów