Kontrast behawioralny (behavioral contrast)

Kontrast behawioralny – co to takiego i jak wpływa na nasze codzienne życie?

Kontrast behawioralny to ciekawe zjawisko psychologiczne, które wyjaśnia, dlaczego czasem zachowujemy się inaczej w zależności od miejsca, otoczenia czy osób, które nam towarzyszą. Z pewnością nie raz zauważyłeś, że twoje dziecko zachowuje się zupełnie inaczej w przedszkolu niż w domu, albo że twój współpracownik zmienia swoje zachowanie, gdy w pobliżu pojawia się szef. Te różnice w zachowaniu można wytłumaczyć właśnie zjawiskiem kontrastu behawioralnego.

Co to jest kontrast behawioralny?

Kontrast behawioralny (behavioral contrast) to zjawisko psychologiczne, które występuje wtedy, gdy w pewnym określonym otoczeniu zachowanie zmienia się w odwrotny sposób do zmiany, jaka zachodzi w nim w otoczeniu, w którym wymierzana jest kara. Innymi słowy, mamy z nim do czynienia, gdy zmiana jednego elementu środowiska zwiększającego lub zmniejszającego tempo reagowania na ten element, wywołuje zmianę wskaźnika reakcji w przeciwnym kierunku na inny, niezmieniony element otoczenia.

W praktyce oznacza to, że gdy nasze zachowanie jest tłumione w jednej sytuacji, często nasila się w innej. Na przykład jeśli dziecko nie może jeść słodyczy w obecności babci, może zacząć jeść ich więcej, gdy babci nie ma w pobliżu. To właśnie przykład kontrastu behawioralnego w codziennym życiu.

Dlaczego nasze zachowanie zmienia się w zależności od otoczenia?

Kontrast behawioralny wynika z różnic w konsekwencjach, jakie napotykamy w różnych środowiskach. Jeśli określone zachowanie jest nagradzane w jednym miejscu, a karane w innym, naturalnie będziemy częściej przejawiać to zachowanie tam, gdzie spotyka się ono z pozytywną reakcją.

W behawiorystycznym podejściu do psychologii uczenie się jest procesem prowadzącym do względnie trwałych zmian w zachowaniu człowieka i opiera się na doświadczeniu. Nasze zachowanie kształtuje się pod wpływem wzmocnień (nagród) i kar, które otrzymujemy w odpowiedzi na nasze działania. Gdy określone zachowanie jest konsekwentnie wzmacniane w jednym kontekście, a tłumione w innym, powstaje kontrast behawioralny.

Jak kontrast behawioralny wpływa na nasze codzienne życie?

Kontrast behawioralny możemy obserwować w wielu codziennych sytuacjach. Przykładowo, uczeń może być cichy i spokojny w szkole, gdzie obowiązują surowe zasady, ale hałaśliwy i niezdyscyplinowany w domu, gdzie konsekwencje są mniej rygorystyczne. Pracownik może być wyjątkowo produktywny pod nadzorem przełożonego, ale tracić motywację, gdy pracuje bez nadzoru.

To zjawisko wyjaśnia również, dlaczego czasem mamy problem z utrzymaniem nowych nawyków. Jeśli na przykład zaczynamy dietę, ale tylko w dni powszednie, w weekendy możemy obserwować nasilone objadanie się – to właśnie przykład kontrastu behawioralnego.

Jakie są przykłady kontrastu behawioralnego u dzieci?

Kontrast behawioralny szczególnie wyraźnie można zaobserwować u dzieci:

• Dziecko, które jest grzeczne w przedszkolu, ale nieposłuszne w domu
• Dziecko akceptujące odmowę zjedzenia ciastka w domu, ale robiące awanturę, gdy spotka je ta sama odmowa w sklepie
• Dziecko, które nie przejawia trudności z czytaniem w szkole, ale w domu unika czytania książek
• Uczeń, który chętnie odpowiada na pytania nauczyciela, ale nie dzieli się informacjami z rodzicami

W jaki sposób możemy minimalizować negatywne skutki kontrastu behawioralnego?

Aby zmniejszyć efekt kontrastu behawioralnego, warto stosować następujące strategie:

• Dbanie o spójność i konsekwencję w różnych środowiskach (dom, szkoła, miejsca publiczne)
• Uczenie zachowań zastępczych – alternatywnych, akceptowalnych sposobów osiągania tych samych celów
• Eliminowanie lub minimalizowanie dostępu do wzmocnień za zachowania problemowe, niezależnie od miejsca

Z czego wynika zjawisko kontrastu behawioralnego?

Kontrast behawioralny jest związany z kilkoma kluczowymi elementami:

• Różnice w konsekwencjach tego samego zachowania w różnych kontekstach
• Zmiany w harmonogramie wzmocnień w jednym środowisku wpływające na zachowanie w innym środowisku
• Różnice w wymaganiach i oczekiwaniach stawianych przez różne osoby (np. rodzice vs. nauczyciele)

Zjawisko kontrastu behawioralnego ma swoje korzenie w stosowanej analizie zachowania (SAZ), która koncentruje się na utrwalaniu pozytywnych, sprzyjających adaptacji społecznej zachowań poprzez odpowiednie modyfikacje środowiska. Dzięki zrozumieniu mechanizmów stojących za kontrastem behawioralnym możemy lepiej planować interwencje mające na celu modyfikację zachowań niepożądanych.

Podsumowanie

Kontrast behawioralny to zjawisko, które tłumaczy, dlaczego nasze zachowanie może się różnić w zależności od kontekstu, miejsca czy osób w naszym otoczeniu. Zrozumienie tego zjawiska ma praktyczne zastosowanie w wychowaniu dzieci, terapii behawioralnej oraz kształtowaniu własnych nawyków.

Kluczem do minimalizowania negatywnych skutków kontrastu behawioralnego jest konsekwencja w różnych środowiskach oraz świadome kształtowanie zachowań poprzez odpowiedni system wzmocnień. Kiedy następnym razem zauważysz, że twoje dziecko zachowuje się inaczej w szkole niż w domu, będziesz już wiedział/-a, że właśnie zadziałał kontrast behawioralny.

Wypisy z literatury psychologicznej

Kontrast behawioralny (behavioral contrast) – mamy z nim do czynienia wtedy, gdy w pewnym określonym otoczeniu zachowanie zmienia się w odwrotny sposób do zmiany, jaka zachodzi w nim w otoczeniu, w jakim wymierzana jest kara. BWD 179.    

Zachowanie (behavior) – wszystko, co jednostka mówi lub robi; także: reakcja. BWD 182.

Stosowana analiza zachowania (SAZ) to dyscyplina naukowa skoncentrowana na utrwalaniu pozytywnych, sprzyjających adaptacji społecznej zachowań poprzez wprowadzanie w bezpośrednim otoczeniu jednostki zmian, które zachęcają ją do podejmowania zdrowych zachowań i zniechęcają ją do angażowania się w zachowania trudne. Ogólnie rzecz biorąc, SAZ pomaga zrozumieć, dlaczego określone zachowania się pojawiają, i dostarcza nam narzędzi do systematycznego modyfikowania zachowań istniejących, redukowania zachowań dezadaptacyjnych oraz uczenia dzieci nowych umiejętności. BWD 16.

Behawioryzm – historyczna szkoła (oraz współczesna perspektywa), która próbuje uczynić z psychologii obiektywną naukę skoncentrowaną wyłącznie na zachowaniu – z wykluczeniem procesów umysłowych. PKK I 63.

Przypisy

• BWD = Victoria M. Boone: Wychowując dziecko z autyzmem. Pozytywne strategie oparte na terapii behawioralnej, tłum. Maria Moskal, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2020
• PKK I = F. G. Zimbardo, R. L. Johnson, V. McCann: Psychologia. Kluczowe koncepcje, t. 1, Podstawy psychologii, przeł. A. Gruszka, D. Karwowska, A. Wojciechowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011

*W artykule po symbolu literowym książki podano numer strony, z której pochodzi cytat.