Stosowana analiza zachowania, SAZ (applied behavioral analisys, ABA)

Co to jest Stosowana Analiza Zachowania (SAZ)?

Stosowana analiza zachowania (SAZ) (applied behavioral analisys, ABA) – dyscyplina naukowa skoncentrowana na utrwalaniu pozytywnych, sprzyjającej adaptacji społecznej zachowań poprzez zaprowadzanie zmian w bezpośrednim otoczeniu jednostki. BWD 180.

Stosowana analiza zachowania (SAZ) – dyscyplina naukowa skoncentrowana na utrwalaniu pozytywnych, sprzyjających adaptacji społecznej zachowań poprzez wprowadzanie w bezpośrednim otoczeniu jednostki zmian, które zachęcają ją do podejmowania zdrowych zachowań i zniechęcają ją do angażowania się w zachowania trudne. Ogólnie rzecz biorąc, SAZ pomaga zrozumieć, dlaczego określone zachowania się pojawiają, i dostarcza nam narzędzi do systematycznego modyfikowania zachowań istniejących, redukowania zachowań dezadaptacyjnych oraz uczenia dzieci nowych umiejętności. BWD 16.

Stosowana analiza zachowania od dziesięcioleci służy poprawianiu jakości życia ludzi ze specjalnymi potrzebami. Jednym z powodów, dla których interwencja terapeutyczna wciąż pozostaje złotym standardem terapii autyzmu, jest to, że SAZ jest tak różnorodna jak ludzie, którym służy. Zasady dotyczące zachowania, na których zasadza się SAZ, można odnieść do niemal każdej sytuacji. Stosowana analiza zachowania wykorzystywana jest między innymi w salach lekcyjnych, ośrodkach terapeutycznych, agencjach opiekunek dziecięcych, na terenie obiektów sportowych oraz w wielu innych sytuacjach, w których ta skuteczna metoda treningowa pomaga ludziom w realizacji ich celów. BWD 160.

Wypisy z literatury psychologicznej

Twórcą behawioryzmu był psycholog John Watson. W jego czasach psychologia była zdominowana przez badaczy skupionych jedynie na analizowaniu myśli świadomych i nieświadomych – czyli ukrytych funkcjach poznawczych, których nie można obserwować. Watson stworzył ruch behawiorystyczny, nawołując do badań nad obserwowalnymi zachowaniami ludzkimi – czyli tym, co robimy, a co może być przez kogoś widziane, słyszane lub doświadczane w inny sposób. Watson przekonywał, że takie obserwacje stanowią równie ważny sposób na zyskiwanie rozumienia ludzkiej psychiki. Co więcej, Watson i inni pierwsi behawioryści wierzyli, że poprzez samą tylko analizę zachowania można wyjaśnić wszystko. Pogląd ów niewiele się zmieniał do czasu przedstawienia w latach czterdziestych XX wieku przez psychologa B.F. Skinnera argumentów za włączeniem do badań nad zachowaniem ludzkim analizy zachowań prywatnych, czyli tego, co nazywamy myślami. Gdy w 1945 roku Skinner podzielił się z kolegami po fachu swoim nowatorskim spojrzeniem na zachowanie, wydawało im się ono tak niesłychane, że obwołali je koncepcją radykalną. Niemniej jednak to Skinnerowski behawioryzm radykalny przygotował grunt pod nowoczesną dziedzinę SAZ, która wykorzystuje odkryte przez badaczy zasady rządzące ludzkim zachowaniem do opracowywania strategii służących kształtowaniu tego zachowania. BWD 16-17.

SAZ od ponad 50 lat stanowi jedną z najlepszych – o ile nie najlepszą – dostępnych metod terapii autyzmu. BWD 24.

SAZ jest kluczem dekodującym, który pomoże ci rozszyfrować przekazy ukryte za zachowaniami twojego dziecka, dostarczając ci narzędzi do rozpracowania prawdziwych motywów tych zachowań. BWD 27.

Aby móc w pełni zrozumieć, na czym polega SAZ [stosowana analiza zachowania], musisz zacząć od nauki ABC. ABC analizy zachowania jest niemal tak łatwe do opanowania jak nauka elementarza i – moim zdaniem – tak samo fundamentalne. ABC to skrót od antecedent (zmienna poprzedzająca), behavior (zachowanie) i consequence (konsekwencja);  są to trzy elementy składowe każdego skutecznego programu zmiany zachowania. BWD 29.

Aby zademonstrować, na czym polega ABC analizy zachowania, chętnie odwołuję się do metafory bólu głowy. Większość z nas, czując narastający ból głowy, sięga po jakiś środek przeciwbólowy w nadziei, że ból osłabnie, gdy tylko lekarstwo zacznie działać. Zmienną poprzedzającą jest w tym scenariuszu odczuwany przez ból głowy. W reakcji na ból bierzemy lekarstwo – czyli podejmujemy zachowanie. Jego idealną konsekwencją byłoby wyeliminowanie bólu, my jednak przeanalizujemy obydwie możliwości rozwoju wypadków w naszym scenariuszu. Jeśli konsekwencją jest uśmierzenie bólu po przyjęciu leku, z większym prawdopodobieństwem skorzystamy z tego środka w przyszłości, ponieważ wiemy, że jest skuteczny. W tym przypadku mówimy, że zażycie lekarstwa zostało wzmocnione. Jeśli konsekwencja będzie odwrotna – ból nie ustąpi lub się zaostrzy – zmaleje prawdopodobieństwo, że w przyszłości znów sięgniemy po ten lek. W takiej sytuacji powiedzielibyśmy, że wzięcie lekarstwa zostało ukarane trwającym wciąż bólem lub jego wzmożeniem. BWD 30-31.

Wzmocnienie jest dla rodziców niezwykle cennym narzędziem, ponieważ można je wykorzystywać do nauczania przeróżnych zachowań: od prawidłowego posługiwania się przedmiotami aż po prowadzenie samochodu. Strategia ta pomoże ci rozwiązać wiele problemów, które napotykasz, wychowując dziecko z autyzmem. Wyjątkowość wzmocnienia wynika także z tego, że uczy ono nowych zachowań – i modyfikuje te istniejące – w pozytywny sposób, wykorzystujący mocne strony dziecka. BWD 41.

Wzmocnienie pozytywne to bezpośrednie dodanie bodźca, który – jeśli jest zależny od zachowania – zwiększa jego częstość w przyszłości. We wzmocnieniu pozytywnym po pojawieniu się zachowania następuje coś pożądanego, co będzie sprzyjało jego ponownemu pojawieniu się. przykładem takiego wzmocnienia może być przybicie piątki, udzielenie pochwały ustnej „dobra robota!” czy przyznanie punktów – czyli strategie podobne do tych, jakie stosują nauczyciele wobec uczniów, aby wzmacniać właściwa zachowania podczas lekcji. BWD 42.

Wzmocnienie negatywne jest bezpośrednim zależnym usunięciem bodźca, które zwiększa prawdopodobieństwo ponownego pojawienia się danego zachowania. Pisząc „zależny”, mam na myśli to, że usunięcie bodźca jest całkowicie powiązane z tym, czy występuje zachowanie docelowe. Zatem gdy zachowanie nastąpi, konsekwencją zależną będzie usunięcie czegoś nieprzyjemnego, co spowoduje wzmożenie się zachowania docelowego. Jeśli zachowanie nie nastąpi, bodziec nie zostaje usunięty. Oto przykład: mówisz dziecku, że jeśli skosztuje kęs nowej potrawy, której nigdy nie próbowało, nie będzie musiało zjadać wszystkich warzyw ze swojego talerza. BWD 45-46.

Wzmocnienie jest jednym z fundamentów zmiany zachowania. Niemal wszystkie nasz interakcje z innymi ludźmi i codzienne czynności powodowane są naturalnymi reakcjami na czynniki wzmacniające, które występują w naszym otoczeniu. Wzmocnienie negatywne pozwala nam uniknąć niechcianych zadań lub czynności – albo uciec przed nimi – poprzez zaangażowanie się w określone zachowanie, wzmocnienie pozytywne zaś polega na uzyskiwaniu dostępu do pewnych zadań czy działań również poprzez pewne określone zachowania. BWD 59.

Kara jest całkowitym przeciwieństwem wzmocnienia – to strategia, której używamy, kiedy chcemy zmniejszyć prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia danego zachowania. BWD 60.

Liczne opracowania naukowe dowodzą, że pomimo powszechności karania nie tylko jest ono mniej skuteczne od wzmocnienia, lecz także skutkuje długofalowymi negatywnymi konsekwencjami, takimi jak wyższy stopień agresji wśród jednostek, które otrzymywały kary. Dzieje się tak dlatego, że stosowane wobec nich negatywne taktyki stają się modelem dla ich własnych niewłaściwych zachowań. BWD 65.

Wygaszanie to kolejna bardzo skuteczna procedura zmiany zachowania. Strategia ta polega na zaprzestaniu wzmacniania danego zachowania w celu jego stopniowego zredukowania. Wygaszanie jest niezwykle skutecznym sposobem redukcji zachowań niepożądanych bez konieczności  uciekania się do stosowania kar. W przeciwieństwie do karania wygaszanie polega na rozpoznaniu czynników wzmacniających, które sprzyjają wystąpieniu niepożądanego zachowania, a następnie redukowaniu tego zachowania przez eliminowanie źródeł wzmocnienia. BWD 78.

Wygaszanie jest strategią redukcji zachowania odmienną od karania i wzmacniania, ponieważ jego istotą jest brak zdarzenia – w odróżnieniu od zdarzeń w formie dodania czegoś do otoczenia lub usunięcia z niego czegoś. BWD 93.

Blokowanie reakcji (response blocking) – typ kary pozytywnej; polega na fizycznym powstrzymywaniu kogoś przed angażowaniem się w zachowanie niepożądane. BWD 177.

Całkowita prezentacja (total task presentation) – procedura polegająca na nauczaniu wszystkich kroków tworzących łańcuch zachowań za każdym razem, gdy prezentowane jest zachowanie złożone. BWD 177.

Czasowe odosobnienie (time-out) – czasowa forma fizycznej izolacji, w wyniku której dziecko traci dostęp do naturalnych czynników wzmacniających, takich jak rozmowy z przyjaciółmi czy uczestnictwo w rodzinnym obiedzie. BWD 177.

Funkcjonalna ocena zachowania (functional behavior assessment, FBA) – oparty na obserwacji proces analityczny, który pomaga rozpoznać funkcję zachowania, opracować odpowiedniejsze sposoby komunikowania potrzeby związanej z tą funkcją oraz określić, jakie modyfikacje należy zaprowadzić w otoczeniu, by korzystnie wpłynąć na pojawienie się pożądanej zmiany zachowania. BWD 178.

Generalizacja (generalization) – mamy z nią do czynienia wtedy, gdy jakieś zachowanie wyuczone w jednym otoczeniu i w pewnych określonych okolicznościach jest podejmowane w podobnych otoczeniach i środowiskach, w których nie było nauczane. BWD 178.

Generalizacja bodźca (stimulus generalization) – tendencja do reagowania w nowym otoczeniu i wśród nowych osób w ten sam sposób, jak w znanym środowisku i w obecności znanych osób. BWD 178.

Indukcja (induction) – występuje wówczas, gdy warianty wyuczonego zachowania pojawiają się w obecności nowego bodźca lub zmiennej poprzedzającej bez wcześniejszych ćwiczeń. BWD 178.

Interwał (interval) – rozkład wzmacniania; z góry ustalony przedział czasowy. BWD 178.

Kara (punishment) – dodanie lub usunięcie czegoś z otoczenia skutkujące zredukowaniem zachowania; zob. kara pozytywna, kara negatywna. BWD 178.

Kara cielesna (corporal punishment) – rodzaj kary pozytywnej („pozytywna” oznacz tu dodanie) czegoś); zadanie fizycznego bólu w reakcji na zachowanie niepożądane. BWD 179.

Kara negatywna (negative punishment) – konsekwencja polegająca na tym, że po pojawieniu się zachowania z otoczenia usuwa się coś pożądanego lub pozytywnego, skutkująca redukcją tego zachowania w przyszłości. BWD 179.

Kara pozytywna (positive punishment) – konsekwencja polegająca na tym, że po pojawieniu się zachowania do otoczenia dodaje się coś niepożądanego lub negatywnego, skutkująca redukcją tego zachowania w przyszłości. BWD 179.

Konsekwencja (consequence) – wydarzenie, które następuje po zachowaniu i ma wpływ na to, czy w przyszłości zachowanie to ulegnie wzmożeniu czy redukcji. BWD 179.

Kontrast behawioralny (behavioral contrast) – mamy z nim do czynienia wtedy, gdy w pewnym określonym otoczeniu zachowanie zmienia się w odwrotny sposób do zmiany, jak zachodzi w nim w otoczeniu, w jakim wymierzana jest kara. BWD 179.

Koszt reakcji (response cost) – utrata określonej ilości czynnika wzmacniającego spowodowana zaangażowaniem się w dane zachowanie. BWD 179.

Kształtowanie (shaping) – wzmacnianie zachowań stopniowo przybliżających jednostkę do opanowania docelowego zachowania. BWD 179.

Nagana słowna (verbal reprimand) – typ kary pozytywnej; ustne ostrzeżenie użyte do wyrażenia rozczarowania lub dezaprobaty. BWD 179.

Podpowiedź (prompt) – czasowy bodziec pomocniczy, który ułatwia jednostce podjęcie danego zachowania. BWD 180.

Praktyka pozytywna (positive practice) – typ kary pozytywnej; ponawiane angażowane karanej osoby we właściwe zachowanie, zastępujące zachowanie niepożądane – albo pewną określoną liczbę razy, albo przez wyznaczony czas. BWD 180.

Proporcja (ratio) – rozkład wzmacniania; odnosi się do określonej liczby reakcji. BWD 180.

Rozkład wzmacniania (schedule of reinforcement) – metoda używana do ustalenia częstości dostarczania czynnik wzmacniającego. BWD 180.

Samorzutne odnowienie (spontaneous rocovery) – dochodzi do niego wtedy, gdy uprzednio wygaszone zachowanie po jakimś czasie pojawia się na nowo. BWD 180.

Uczenie łańcuchów zachowań od końca (backward chaining) – procedura, w ramach której nauka zachowania rozpoczyna się od ostatniego, finalnego kroku, i w miarę opanowywania przez jednostkę kolejnych kroków postępuje w stronę kroku pierwszego, do momentu gdy uczona osoba potrafi samodzielnie wykonywać wszystkie kroki. BWD 180.

Uczenie łańcuchów zachowań od początku (forward chaining) – procedura, w ramach której jednostka zaczyna naukę zachowania od początkowego/ kroku w łańcuchu zachowań i nie przechodzi do następnego kroku, dopóki nie opanuje poprzedniego. BWD 180-181.

Wybuch wygaszeniowy (extinction burst) – czasowy wzrost częstości, intensywności lub czasu trwania zachowania, które wcześniej było wzmacniane, pojawiający się po rozpoczęciu wdrażania procedury wygaszania; zjawisko często ilustrowane powiedzeniem it gets worse before it gets better [najpierw się pogarsza, by mogło się poprawić]. BWD 181.

Wycofywanie (fading) – stopniowe rezygnowanie z udzielania podpowiedzi, skutkujące zdolnością jednostki do samodzielnego angażowania się w zachowania docelowe. BWD 181.

Wygaszanie (extinction) – procedura polegająca na zaprzestaniu wzmacniania zachowania, które wcześniej było wzmacniane; inaczej: niepodejmowanie żadnych działań. BWD 181.

Wzajemność społeczno-emocjonalna (socioemotional reciprocity) – zdolność jednostki do angażowania się w „normalne” interakcje społeczne, takie jak rozmowy, wyrażanie emocji czy dzielenie z innymi zainteresowań. BWD 182.

Wzmacnianie różnicujące innych zachowań (differentia reinforcement of other behaviors, DRO) – procedura polegająca na dostarczaniu wzmocnień w razie niewystąpienia określonego zachowania trudnego i wygaszaniu tego zachowania. BWD 182.

Wzmocnienie (reinforcement) – dodanie lub usunięcie czegoś z otoczenia skutkujące wzmożeniem zachowania. BWD 182.

Wzmocnienie negatywne (negative reinforcement) – konsekwencja polegająca na tym, że pojawieniu się zachowania z otoczenia usuwa się coś niepożądanego lub negatywnego, skutkująca wzmożeniem tego zachowania w przyszłości. BWD 182.

Wzmocnienie pozytywne (positive reinforcement) – konsekwencja polegająca na tym, że pojawieniu się zachowania z otoczenia dodaje się coś pożądanego lub pozytywnego, skutkująca wzmożeniem tego zachowania w przyszłości. BWD 182.

Wzmocnienie różnicujące (differential reinforcement) – procedura będąca kombinacją wzmocnienia i wygaszania, której celem jest wzmożenie zachowania pożądanego i redukcja zachowania niechcianego lub trudnego. BWD 182.

Zmienna poprzedzająca (antecedent) – zdarzenie lub bodziec, który występuje tuż przed pojawieniem się zachowania. BWD 183.

Bibliografia: wykaz skrótów