Spis treści
Czym jest samorzutne odnowienie i jak to działa?
Samorzutne odnowienie (z ang. spontaneous recovery) to zjawisko psychologiczne, w którym po pewnym czasie, często niespodziewanie, wraca wcześniej wygaszona reakcja. Mówiąc prościej – nasze reakcje na konkretne bodźce, nawet jeśli wydają się zapomniane lub osłabione, mogą nagle pojawić się ponownie.
Często dotyczy to reakcji emocjonalnych, lęków czy nawyków. Wyobraźmy sobie osobę, która przez długi czas czuła lęk przed wystąpieniami publicznymi. Udało jej się ten lęk przezwyciężyć, ale po miesiącach przerwy, kiedy staje przed nowym wyzwaniem, lęk znów powraca. Dlaczego tak się dzieje?
Definicja
Samorzutne odnowienie (spontaneous rocovery) – dochodzi do niego wtedy, gdy uprzednio wygaszone zachowanie po jakimś czasie pojawia się na nowo. BWD 180.
Samorzutne odnowienie – ponowne pojawienie się wygaszonej reakcji warunkowej po upływie pewnego czasu. PKK II 124.
Dlaczego reakcje pojawiają się ponownie?
Samorzutne odnowienie to sposób, w jaki nasz mózg chroni się przed zapomnieniem niektórych reakcji, zwłaszcza tych, które miały dla nas duże znaczenie. Kiedy uczymy się reagować na określony bodziec – jak np. strach na dźwięk głośnego hałasu – nasze ciało i umysł zapamiętują ten schemat, aby chronić nas przed potencjalnym zagrożeniem.
Gdy przestajemy reagować w ten sposób, mózg „odkłada” tę reakcję, ale całkowicie jej nie zapomina. To właśnie dlatego, mimo wypracowania spokojnych reakcji na stresujące sytuacje, nasze ciało wciąż może pamiętać dawny, intensywny lęk.
Czy to oznacza, że nie można się pozbyć starych lęków?
Samorzutne odnowienie to nie dowód na to, że nie można pozbyć się lęków lub nawyków. Oznacza jedynie, że mózg przechowuje nasze dawne reakcje. Powrót takich reakcji jest zwykle krótkotrwały i w miarę wzmacniania nowych, pozytywnych reakcji na bodźce, samorzutne odnowienie traci swoją moc.
Co ważne, proces ten jest powszechny i w dużej mierze nie zależy od nas – to automatyczny mechanizm, który działa jak zabezpieczenie, przypominając o możliwym zagrożeniu. Jednak im więcej pracy wkładamy w wygaszenie dawnych lęków i negatywnych reakcji, tym mniejsze szanse na ich powrót.
Jakie są przykłady samorzutnego odnowienia?
Przykłady tego zjawiska można znaleźć w wielu obszarach naszego życia. Najbardziej klasycznym przykładem jest nauka związana z warunkowaniem klasycznym, czyli reakcjami wywoływanymi przez konkretne bodźce.
Wyobraźmy sobie psa, który uczy się, że dźwięk dzwonka oznacza jedzenie. Nawet gdy przestanie dostawać jedzenie po dzwonku, po pewnym czasie ponownie może zacząć ślinić się na jego dźwięk, co jest właśnie efektem samorzutnego odnowienia. Podobnie działa to u ludzi – dawny lęk przed wysokością może powrócić, jeśli dawno nie mieliśmy okazji zmierzyć się z wysokościami.
Jak radzić sobie z samorzutnym odnowieniem?
Pojawienie się dawnego lęku lub reakcji może być zaskakujące, ale nie musi nas obezwładniać. Najlepszym sposobem radzenia sobie z samorzutnym odnowieniem jest stosowanie technik relaksacyjnych, przypominanie sobie wcześniejszych sukcesów w radzeniu sobie z danym bodźcem oraz wzmacnianie nowych, pozytywnych nawyków.
Warto również nie traktować powracających reakcji jako porażki – zjawisko to jest całkowicie normalne. Jeśli lęk powrócił, potraktujmy to jako okazję do utrwalenia zdrowszych mechanizmów radzenia sobie.
Dlaczego warto znać mechanizm samorzutnego odnowienia?
Zrozumienie, jak działa samorzutne odnowienie, pomaga w rozwijaniu bardziej realistycznego podejścia do naszych emocji i reakcji. Jest to kluczowe zwłaszcza dla osób, które pracują nad przezwyciężeniem lęków lub nałogów.
Wiedza o tym, że nasze dawne reakcje mogą się odnowić, pomaga uniknąć frustracji i negatywnych emocji. Ułatwia również zaakceptowanie faktu, że nasze ciało i umysł mają własne mechanizmy ochronne, które czasem działają w sposób niespodziewany. Samorzutne odnowienie przypomina nam, że praca nad sobą jest procesem, który wymaga czasu i cierpliwości.
Czy samorzutne odnowienie zawsze jest czymś złym?
Wbrew pozorom samorzutne odnowienie może pełnić pozytywną rolę. W niektórych sytuacjach przypomnienie sobie dawnej reakcji pomaga nam uniknąć błędów z przeszłości. Jeśli kiedyś nauczyliśmy się ostrożności wobec określonych sytuacji, a później ją „zapomnieliśmy”, nagłe przypomnienie może pomóc w uniknięciu ryzyka. Przykładem może być ostrożność w sytuacjach, które mogłyby stanowić dla nas zagrożenie, jak np. jazda samochodem w trudnych warunkach – nawet jeśli już dobrze sobie radzimy, odnowienie ostrożności może nam przypomnieć, że wciąż należy być czujnym.
Podsumowanie: co warto zapamiętać o samorzutnym odnowieniu?
Samorzutne odnowienie to fascynujące zjawisko, które przypomina nam, że nasze umysły działają jak doskonałe „bazy danych” przechowujące przeszłe doświadczenia. Powrót dawnych reakcji nie jest oznaką porażki, ale naturalnym procesem, który pomaga nam przetrwać i unikać ryzyka. Kiedy zauważamy, że dawne lęki lub reakcje wracają, warto wykorzystać to jako szansę na dalszy rozwój.
Wypisy z literatury psychologicznej
Wygaszanie to kolejna bardzo skuteczna procedura zmiany zachowania. Strategia ta polega na zaprzestaniu wzmacniania danego zachowania w celu jego stopniowego zredukowania. Wygaszanie jest niezwykle skutecznym sposobem redukcji zachowań niepożądanych bez konieczności uciekania się do stosowania kar. W przeciwieństwie do karania wygaszanie polega na rozpoznaniu czynników wzmacniających, które sprzyjają wystąpieniu niepożądanego zachowania, a następnie redukowaniu tego zachowania przez eliminowanie źródeł wzmocnienia. BWD 78.
Wygaszanie jest strategią redukcji zachowania odmienną od karania i wzmacniania, ponieważ jego istotą jest brak zdarzenia – w odróżnieniu od zdarzeń w formie dodania czegoś do otoczenia lub usunięcia z niego czegoś. BWD 93.
Wybuch wygaszeniowy (extinction burst) – czasowy wzrost częstości, intensywności lub czasu trwania zachowania, które wcześniej było wzmacniane, pojawiający się po rozpoczęciu wdrażania procedury wygaszania; zjawisko często ilustrowane powiedzeniem it gets worse before it gets better [najpierw się pogarsza, by mogło się poprawić]. BWD 181.
Stosowana analiza zachowania (SAZ) to dyscyplina naukowa skoncentrowana na utrwalaniu pozytywnych, sprzyjających adaptacji społecznej zachowań poprzez wprowadzanie w bezpośrednim otoczeniu jednostki zmian, które zachęcają ją do podejmowania zdrowych zachowań i zniechęcają ją do angażowania się w zachowania trudne. Ogólnie rzecz biorąc, SAZ pomaga zrozumieć, dlaczego określone zachowania się pojawiają, i dostarcza nam narzędzi do systematycznego modyfikowania zachowań istniejących, redukowania zachowań dezadaptacyjnych oraz uczenia dzieci nowych umiejętności. BWD 16.
Polecane książki
- F. G. Zimbardo, R. L. Johnson, V. McCann: Psychologia. Kluczowe koncepcje, t. 2, Motywacja i uczenie się
- Victoria M. Boone: Wychowując dziecko z autyzmem. Pozytywne strategie oparte na terapii behawioralnej
- Suzette Glasner-Edwards: Uzależniony mózg. Jak wyjść z nałogu, wykorzystując techniki terapii poznawczo-behawioralnej, uważności i dialogu motywującego
- Inne książki na temat terapii behawioralnej