Gaslighting

Co to jest gaslighting?

Gaslighting to forma manipulacji psychologicznej, w której sprawca systematycznie zniekształca rzeczywistość ofiary, powodując, że zaczyna ona wątpić we własną pamięć, postrzeganie i zdrowie psychiczne. Jest to szczególnie destrukcyjna forma nadużycia emocjonalnego, ponieważ uderza w podstawowe zaufanie człowieka do własnych zdolności poznawczych. Osoba doświadczająca gaslightingu często czuje się zagubiona, zdezorientowana i stopniowo traci poczucie własnej wartości.

Skąd pochodzi termin gaslighting?

Termin gaslighting wywodzi się od sztuki teatralnej z 1938 roku oraz filmu z 1944 roku zatytułowanego Gaslight (w Polsce znany jako Gasnący płomień). W tej produkcji główny bohater manipuluje swoją żoną, sprawiając, że kwestionuje ona własne zdrowie psychiczne. Mężczyzna potajemnie przyciemnia i rozjaśnia lampy gazowe w domu, a następnie zaprzecza, że światło się zmienia, gdy żona zwraca na to uwagę. Ta metafora doskonale oddaje istotę gaslightingu – sprawca zmienia „rzeczywistość” ofiary, a następnie zaprzecza tym zmianom, powodując, że ofiara zaczyna wątpić we własne postrzeganie.

Jakie są typowe taktyki stosowane w gaslightingu?

Osoby stosujące gaslighting używają różnorodnych taktyk, by podważyć poczucie rzeczywistości u swojej ofiary:

• Zaprzeczanie – sprawca konsekwentnie neguje fakty, wydarzenia lub wypowiedziane słowa, mówiąc „to się nigdy nie wydarzyło” lub „nigdy tego nie powiedziałem”
• Podważanie pamięci – gaslighter kwestionuje zdolność ofiary do prawidłowego zapamiętywania wydarzeń: „masz złą pamięć”, „znowu wszystko przekręcasz”
• Trywializowanie – umniejszanie uczuć i obaw ofiary poprzez komentarze w stylu „jesteś zbyt wrażliwy/a”, „przesadzasz”
• Odwracanie uwagi – zmiana tematu lub kierowanie dyskusji na wiarygodność ofiary zamiast na meritum sprawy
• Projekcja – przypisywanie ofierze własnych negatywnych zachowań i cech

Jak rozpoznać, że jesteś ofiarą gaslightingu?

Ta forma manipulacji często rozwija się stopniowo, dlatego trudno go rozpoznać na wczesnym etapie. Oto znaki ostrzegawcze:

• Stałe zwątpienie w siebie – regularnie kwestionujesz własne wspomnienia i postrzeganie rzeczywistości
• Ciągłe przepraszanie – przepraszasz nawet za sytuacje, które nie są twoją winą
• Trudności decyzyjne – nawet proste decyzje stają się trudne, bo nie ufasz swojemu osądowi
• Uczucie nierealności – czujesz, że żyjesz w alternatywnej rzeczywistości lub jakby coś było fundamentalnie „nie tak”
• Obrona sprawcy – znajdujesz wymówki dla destrukcyjnych zachowań osoby stosującej gaslighting

W jakich relacjach może występować gaslighting?

Typ relacji	Charakterystyczne przejawy	Przykładowe sformułowania
Związek romantyczny	Manipulowanie uczuciami, zaprzeczanie obietnicom	„Nigdy nie obiecywałem, że będziemy na wyłączność”
Relacje rodzinne	Negowanie uczuć, podważanie wspomnień z dzieciństwa	„Zawsze byłeś przewrażliwiony”
Środowisko pracy	Umniejszanie osiągnięć, zmiana oczekiwań	„Nigdy nie mówiłem, że ten projekt jest priorytetem”
Przyjaźń	Selektywna pamięć, trywializowanie uczuć	„Żartujesz? To była tylko niewinna zabawa”
Opieka zdrowotna	Bagatelizowanie objawów, podważanie doświadczeń	„To wszystko w twojej głowie”

Jakie są długoterminowe skutki doświadczania gaslightingu?

Długotrwałe doświadczanie gaslightingu może prowadzić do poważnych konsekwencji psychologicznych. Osoba poddawana tej formie manipulacji stopniowo traci kontakt z własną intuicją i zdolnością oceny sytuacji. Jednym z najbardziej niszczących aspektów gaslightingu jest to, że uderza on w fundamentalne zaufanie człowieka do samego siebie. Z czasem ofiara zaczyna instynktownie polegać na opinii sprawcy, zamiast ufać własnym spostrzeżeniom. To prowadzi do rozwoju chronicznego lęku, depresji i niskiej samooceny.

Badania pokazują, że osoby długotrwale doświadczające gaslightingu mogą rozwinąć symptomy zbliżone do zespołu stresu pourazowego (PTSD). Odzyskanie zaufania do własnej percepcji jest długotrwałym procesem, który często wymaga profesjonalnego wsparcia terapeutycznego.

Jak reagować, gdy ktoś stosuje wobec ciebie gaslighting?

Rozpoznanie manipulacji to pierwszy krok do ochrony swojego zdrowia psychicznego. Oto strategie przeciwdziałania:

1. Zaufaj swoim odczuciom i wspomnieniom – twoje doświadczenia są ważne i prawdziwe, niezależnie od tego, co mówi manipulator
2. Dokumentuj wydarzenia – prowadź dziennik rozmów i sytuacji, który pomoże ci ugruntować się w rzeczywistości
3. Poszukaj zewnętrznej perspektywy – porozmawiaj z zaufaną osobą, która może obiektywnie ocenić sytuację
4. Ustanów granice – jasno komunikuj, jakie zachowania są dla ciebie nieakceptowalne
5. Ogranicz kontakt z osobą stosującą gaslighting – jeśli to możliwe, zminimalizuj interakcje z manipulatorem

Dlaczego gaslighting jest tak skuteczną formą manipulacji?

Głównie dlatego, że wykorzystuje fundamentalną ludzką potrzebę spójnego postrzegania rzeczywistości. Nasz mózg z natury dąży do tworzenia koherentnego obrazu świata, a gdy ktoś systematycznie podważa nasze doświadczenia, powstaje dysonans poznawczy. W obliczu rozbieżności między naszym postrzeganiem a tym, co przekazuje nam manipulator, zwłaszcza jeśli jest to osoba bliska lub autorytet, zaczynamy wątpić we własne zdolności poznawcze.

Gaslighting działa na zasadzie „kropli drążącej skałę” – pojedyncze przypadki manipulacji mogą być łatwo zignorowane, ale ich kumulacja z czasem podważa pewność siebie ofiary. Dodatkowo, gaslighting często rozpoczyna się subtelnie, po tym jak pomiędzy sprawcą a ofiarą wytworzyła się już więź emocjonalna, co sprawia, że ofiara jest bardziej skłonna wierzyć manipulatorowi.

Jak chronić swoją psychikę przed gaslightingiem?

Budowanie odporności psychicznej może pomóc w ochronie przed manipulacją:

• Rozwijaj samoświadomość – regularnie sprawdzaj swoje emocje i granice, prowadź dziennik doświadczeń
• Wzmacniaj poczucie własnej wartości – pracuj nad przekonaniem, że twoje odczucia i perspektywa są ważne
• Buduj sieć wsparcia – utrzymuj zdrowe relacje z różnymi osobami, które mogą oferować alternatywne perspektywy
• Edukuj się – zdobywaj wiedzę na temat technik manipulacji i zdrowych wzorców komunikacji
• Słuchaj intuicji – nie ignoruj wewnętrznych sygnałów ostrzegawczych, które mogą wskazywać na manipulację

Podsumowanie

Gaslighting jest formą przemocy psychologicznej, która może mieć głębokie i długotrwałe konsekwencje dla zdrowia psychicznego ofiary. Świadomość mechanizmów tej manipulacji oraz umiejętność jej rozpoznawania stanowią pierwszy krok do ochrony przed jej destrukcyjnymi skutkami.

Pamiętaj, że nikt nie ma prawa podważać twojego doświadczenia rzeczywistości ani kwestionować twoich uczuć. Budowanie zdrowych relacji opartych na wzajemnym szacunku, otwartej komunikacji i empatii stanowi najlepszą ochronę przed wszelkimi formami manipulacji psychologicznej.m jest gaslighting?

FAQ. Najczęstsze pytania o gaslighting

Czym dokładnie jest gaslighting?
Gaslighting to forma przemocy psychicznej, w której sprawca systematycznie podważa percepcję rzeczywistości ofiary, wprowadzając ją w stan zwątpienia we własne wspomnienia, emocje i zdrowie psychiczne. Jego celem jest przejęcie kontroli nad ofiarą poprzez dezorientację i osłabienie jej pewności siebie.

Jak rozpoznać gaslighting w relacjach?
Kluczowe sygnały to: ciągłe zwątpienie w siebie, poczucie winy za sytuacje, które nie są twoją winą, trudności w podejmowaniu decyzji z powodu utraty zaufania do własnego osądu oraz uczucie izolacji i przekonanie, że „żyjesz w alternatywnej rzeczywistości”.

Kto może być ofiarą gaslightingu?
Ofiarami padają najczęściej osoby w bliskich relacjach: partnerzy, członkowie rodziny, pracownicy podlegający autorytarnym przełożonym. Sprawcy często wykorzystują zaufanie i bliskość emocjonalną, by stopniowo wprowadzać manipulację.

Dlaczego gaslighting jest tak skuteczny?
Manipulator wykorzystuje ludzką potrzebę spójnego postrzegania świata. Systematyczne zaprzeczanie faktom i bagatelizowanie uczuć ofiary tworzy dysonans poznawczy, który zmusza ją do kwestionowania własnych doświadczeń. Dodatkowo, sprawcy często posiadają empatię, która pozwala im precyzyjnie dobierać taktyki.

Jak bronić się przed gaslightingiem?
Zaufaj swoim odczuciom – twoje doświadczenia są ważne, niezależnie od tego, co mówi manipulator. Dokumentuj wydarzenia, by ugruntować się w rzeczywistości. Szukaj wsparcia u zaufanych osób lub specjalistów. Ustanów granice, jasno komunikując, jakie zachowania są dla ciebie nieakceptowalne.

Czy może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych?
Tak. Długotrwałe doświadczanie tej formy manipulacji może wywołać lęki, depresję, a nawet objawy przypominające zespół stresu pourazowego (PTSD). Ofiary często tracą kontakt z własną intuicją, co utrudnia im samodzielną obronę przed dalszym nadużyciem.

Czy gaslighting zawsze występuje w relacjach partnerskich?
Nie. Choć najczęściej dotyczy bliskich relacji, może też pojawiać się w środowisku pracy, przyjaźni lub nawet relacjach z opiekunami zdrowia. W każdym przypadku celem jest przejęcie kontroli nad ofiarą poprzez dezorientację.

Wypisy z literatury psychologicznej

Gaslighting jest to zjawisko, które często przedstawia się jako formę toksycznej pozytywności. Termin wywodzi się od tytułu przedwojennej sztuki Gaslight, przedstawiającej historię małżeństwa, w którym znęcający się mąż bez skrupułów wmawia niewinnej, bogatej żonie chorobę psychiczną w celach manipulacji. ZUP 104.

Gaslighting ma wiele wspólnego z umniejszaniem, ignorowaniem oraz budowaniem swojego szczęścia na nieszczęściu innych. Gaslighting to poważniejsza forma mikroagresji i przemocy psychicznej, która polega na manipulowaniu drugą osobą, doprowadzając do tego momentu, że osoba pokrzywdzona kwestionuje swoją rzeczywistość. ZUP 104.

Jak gaslighting ma się do toksycznej pozytywności?
▶ „Oj, przesadzasz, wszystko jest w twojej głowie”.
▶ „Nie no, to nie mogło być takie okropne, jak mówisz; coś ci się wydaje”.
▶ „Ja tak powiedziałem? No coś ty, przecież wiesz, że cię kocham, w życiu bym się tak do ciebie nie odniósł!”
▶ „Już do reszty ci odbiło, przecież to były tylko żarty, zacznij się z nich śmiać!”
▶ „Ale dramatyzujesz i histeryzujesz, przecież nic takiego się nie wydarzyło. Może idź do psychiatry, to w końcu zaczniesz widzieć pozytywne strony życia”.
▶ „O losie, a ty znowu robisz aferę, masz w sobie za dużo emocji. Jak zwykle wyciągasz złe wnioski”.
▶ „Wszystko dzieje się po coś, już tak nie przeżywaj”. ZUP 104-105.

Osoba, która stosuje gaslighting, często jest sprawcą, który nosi białe rękawiczki i pokazuje osobie pokrzywdzonej, że przecież świat tak naprawdę jest „pozytywny”, tylko ona widzi go w zły sposób. Celem gaslightera jest to, aby osoba doświadczająca gaslightingu zaczęła kwestionować swoje postrzeganie i zastanawiać się, co jest prawdą, a co kłamstwem. Dodatkowo pojawia się u niej zwątpienie także w swoją pamięć, emocje czy przekonania. ZUP 105.

Co oprawca chce ukryć pod maską pozytywności i czego chce uniknąć? Odpowiedzi może być kilka. Być może chce uniknąć poczucia winy, wstydu i odpowiedzialności za swoje czyny, dlatego przerzuca je na ofiarę: „To twoja wina, przecież to ty dramatyzujesz, nic się nie stało. Wszyscy widzą, że przesadzasz”. Gaslighting może być też formą „samooszukiwania” i sposobem na uniknięcie lęku przed konsekwencjami swoich zachowań. Zjawisko gaslightingu kiedyś odnoszone było głównie do związków, natomiast literatura naukowa coraz częściej „uważnia” ten temat w innych środowiskach, na przykład w obszarze łamania praw kobiet w czasie ciąży, porodu i połogu czy dyskryminacji rasowej oraz płciowej. Gaslighting może być też strategią używaną jako czysta forma manipulacji i chęci posiadania władzy oraz kontroli. ZUP 105-106.

Często te zachowania mają swój początek w wyuczeniu się takiej postawy oraz byciu ofiarą, przeważnie w dzieciństwie. Stosują ją osoby niekoniecznie poważnie zaburzone, tak jak jest to przedstawiane w literaturze, ale często te, które chcą coś ukryć i obronić swoje „ja”. Może ona być wykorzystywana również zupełnie nieświadomie i sporadycznie, co nie jest dziwne, bo niestety, tak jak wcześniej wspominałam, takie toksyczne komunikaty często słyszymy od dziecka i przyjmujemy je za normę. Przemoc psychiczna, choć jest „subtelna”, może być najokrutniejsza, dlatego w jej przypadku opłaca się zgłosić się po pomoc specjalistyczną (na przykład po interwencję kryzysową, na psychoterapię). ZUP 104-106.

Przypisy

• ZUP = Natalia Ziopaja: Ucieczka przed życiem w pełni. Jak przestać odwlekać i zacząć żyć, Wydawnictwo Znak, Kraków 2023
  
  *W artykule po symbolu literowym książki podano numer strony, z której pochodzi cytat