Psychologia poznawcza – Edward Nęcka, Jarosław Orzechowski, Błażej Szymura, Szymon Wichary

Przedmowa do nowego wydania

Nowe wydanie Psychologii poznawczej powstało z inicjatywy Wydawnictwa Naukowego PWN. Jako współautorzy przyjęliśmy tę propozycję z jednej strony z satysfakcją, bo odczytaliśmy ją jako przejaw zainteresowania czytelników i sygnał, że taki podręcznik jest potrzebny. Z drugiej strony byliśmy pełni obaw. Zdawaliśmy sobie sprawę, jak szybki jest postęp w dziedzinie nauki, szczególnie nauki eksperymentalnej, jaką pozostaje dzisiaj psychologia poznawcza.

Od pierwszego wydania minęło przecież blisko 15 lat i wydawało nam się, że nie będziemy w stanie sensownie zasymilować tej nagromadzonej przez ten czas wiedzy, a następnie przedstawić jej w strawnej dla czytelnika postaci. Co więcej, psychologia poznawcza dynamicznie, na naszych oczach, zmienia swój charakter, coraz śmielej korzystając z dorobku neuronauki poznawczej (cognitive neuroscience). Pojawiają się nawet opinie, że ze względu na rozwój metodyki badań nad mózgiem czasy klasycznej psychologii poznawczej już się skończyły. Należałoby może pomyśleć o polskim podręczniku neuronauki poznawczej, ale do tego nie czuliśmy się przygotowani.

Ważną przesłanką naszych wahań co do drugiego wydania była śmierć naszego Przyjaciela i współautora pierwszego wydania, Błażeja Szymury. Zdawaliśmy sobie sprawę, że bez Niego praca, która nas czeka, będzie trudniejsza.

Zmiany w strukturze podręcznika są minimalne. Zmiany w treści nastąpiły tam, gdzie pojawiły się nowe publikacje w znaczący sposób wzbogacające stan wiedzy. Co do badań neuronaukowych, które byliśmy w stanie uwzględnić dzięki pracy i kompetencjom nowego współautora – Szymona Wicharego – przyjęliśmy zasadę, że odnosimy się przed wszystkim do tych prac, które wnoszą coś istotnego do problemów podejmowanych przez psychologię.

Niektóre badania neuronaukowe rzucają nowe światło na stare problemy czy dylematy teoretyczne. Inne pozwalają wzmocnić argumentację opartą na badaniach ściśle psychologicznych. W takich przypadkach chętnie korzystaliśmy z dorobku neuronauki poznawczej. Unikaliśmy natomiast rozważania problemów, które z psychologią mają związek niewielki, za to są istotne z punktu widzenia badań nad mózgiem.

Jeśli przyjąć, że psychologia poznawcza zajmuje się tym, jak działa umysł, neuronauka zaś tym, jak działa mózg, obydwie dziedziny muszą się wzajemnie rozumieć i komunikować, ale powinny też zachować swoją tożsamość. Umysł powstaje i działa na podłożu mózgowym, zatem wiedza psychologiczna nie może być sprzeczna z wiedzą o mózgu. Powinna też wszędzie tam, gdzie to możliwe, korzystać z osiągnięć neuronauki w rozstrzyganiu rozważanych przez siebie problemów.

Z kolei neuronauka powinna korzystać z osiągnięć psychologii i jej siatki pojęciowej, bo nie można sensownie badać żadnego organu, w szczególności mózgu, bez wiedzy o jego funkcjach. A spostrzeganie, myślenie, pamięć czy używanie języka to właśnie funkcje pełnione przez mózg. Być może w przyszłości dojdzie do unifikacji tych dwóch podejść. Na razie obydwie dziedziny cechują się dużym stopniem autonomii. Jest wiele funkcji mózgowych, na przykład związanych z regulacją procesów fizjologicznych w ciele, które mało obchodzą psychologię poznawczą czy w ogóle psychologię.

A jeśli chodzi o funkcje poznawcze, wiedza o tym, jakie struktury mózgu lub sieci neuronalne obsługują pamięć czy myślenie, też nie jest dla psychologa najważniejsza, choć interesująca. Dlatego raczej nie omawiamy danych czysto lokalizacyjnych, dotyczących umiejscowienia struktur mózgowych realizujących poszczególne czynności poznawcze. Te informacje są z kolei kluczowe dla neuronauki.

Oddając do rąk czytelników nowe wydanie Psychologii poznawczej, wyrażamy nadzieję, że książka ta pozwoli im nieco lepiej zrozumieć, jak działa umysł. Pisząc ją, sami mogliśmy się tylko zbliżyć do takiego zrozumienia.

Edward Nęcka, Jarosław Orzechowski, Błażej Szymura, Szymon Wichary
Psychologia poznawcza

Przygotowując do druku podręcznik, trzeba mieć przekonanie o sensowności jego wydania. Sprawa jest stosunkowo prosta, gdy na rynku nie ma żadnego podręcznika z danej dziedziny; w takim przypadku cokolwiek jest lepsze niż nic. Tymczasem na polskim rynku wydawniczym jest kilka podręczników z psychologii poznawczej. Co więc motywowało nas do podjęcia się tej nielekkiej i odpowiedzialnej pracy?

Przede wszystkim wyszliśmy z założenia, że polscy studenci powinni się posługiwać podręcznikami polskich autorów. Psychologia nie jest wprawdzie inna w Polsce niż w innych krajach świata, inne są jednak oczekiwania odbiorców, tradycje nauczania określonych przedmiotów, systemy edukacyjne. Dotyczy to szczególnie podręczników napisanych przez autorów z USA. W amerykańskim systemie kształcenia na poziomie college’u nie ma kierunków studiowania w naszym rozumieniu. Przez pierwsze dwa lata student studiuje na wydziale o szerokim profilu, a dopiero na III i IV roku wybiera specjalizację, którą może być psychologia. Uprawnienia zawodowe uzyskuje się w toku dalszych studiów, np. magisterskich lub doktorskich.

Z tego powodu kursy z psychologii, zwłaszcza na poziomie podstawowym, muszą być dostosowane do odbiorców, którzy niewiele wiedzą o psychologii i w większości nie będą się w tej dziedzinie specjalizować. To samo siłą rzeczy dotyczy podręczników, które dostosowuje się poziomem i sposobem prezentacji treści do „studenta-hobbysty”, a niekoniecznie do przyszłego profesjonalisty. Na bogatym i różnorodnym rynku amerykańskim istnieją oczywiście podręczniki zaawansowane, ale w Polsce i innych krajach wybiera się do przekładów raczej te podstawowe.

Pisząc Psychologię poznawczą, mieliśmy świadomość, że będziemy konkurować nie tylko z kilkoma pozycjami tłumaczonymi, lecz także z jedną oryginalną pozycją polską: Psychologią poznania Tomasza Maruszewskiego (20011 ). Znaczenie tej książki trudno przecenić, ponieważ jest to pierwszy polski podręcznik o tej tematyce. Nasza publikacja została zaprojektowana w ten sposób, aby raczej uzupełniała książkę Tomasza Maruszewskiego, niż ją zastępowała.

Znacznie więcej miejsca poświęciliśmy złożonym procesom poznawczym. Dodaliśmy też bloki rozszerzające o charakterze merytorycznym i metodologicznym. W wyniku tych zabiegów niniejszy podręcznik może być podstawą wykładu z psychologii poznawczej na pierwszych latach psychologii, ale przyda się też magistrantom, a nawet doktorantom specjalizującym się w innych działach psychologii, a pragnącym zgłębić podstaw psychologii poznania i poznawania.

Struktura podręcznika odbiega nieco od standardu powszechnie przyjętego przez autorów podręczników z psychologii poznawczej. Ów standard polega na omówieniu poszczególnych obszarów wiedzy o poznaniu, począwszy od procesów działających „na wejściu” i uważanych za proste (np. percepcja i uwaga), a skończywszy na procesach działających „na wyjściu”, którym przypisuje się wysoki stopień złożoności (np. rozwiązywanie problemów). „Po drodze” omawia się pamięć, wyobrażenia i inne formy procesów „pośredniczących” między wejściem sensorycznym a wyjściem motorycznym.

Istotą układu treści naszego podręcznika jest podział na struktury i procesy poznawcze. Procesy prowadzą do powstania struktur lub operują na nich. Dlatego uznaliśmy, że przed omówieniem sposobu działania procesów poznawczych należy zapoznać studentów z rodzajami i sposobem działania struktur poznawczych, zwanych również reprezentacjami. Pierwsza część podręcznika, następująca po prologu, czyli rozdziale prezentującym psychologię poznawczą „z lotu ptaka”, poświęcona jest właśnie reprezentacjom poznawczym.

W rozdziale drugim ukazujemy istotę sporu o reprezentację poznawczą oraz omawiamy badania nad reprezentacjami nietrwałymi (wyobrażeniami, sądami, modelami umysłowymi). W rozdziale trzecim mowa jest o reprezentacjach trwałych, czyli pojęciach i kategoriach, a w rozdziale czwartym – o strukturach wiedzy. W ten sposób, poczynając od prostych obrazów umysłowych, a kończąc na złożonych strukturach wiedzy, przedstawiamy liczne sposoby, dzięki którym umysł ludzki poznawczo reprezentuje rzeczywistość.

Drugą część podręcznika poświęcono procesom poznawczym o stosunkowo niewielkim poziomie złożoności. Oczywiście podział na procesy proste i złożone jest trudny i ryzykowny, a jego efekty będą zapewne podlegać krytyce. Im więcej wiemy o takich procesach jak uwaga czy percepcja, tym trudniej nam zaakceptować myśl, że są one proste. Za spostrzeganiem obiektów przez człowieka kryje się skomplikowany mechanizm poznawczy, złożony z całej wiązki procesów, a ponadto wspomagany przez wiedzę, wnioskowanie, przetwarzanie języka i inne procesy poznawcze. Mimo to, jeśli porównamy percepcję z rozwiązywaniem problemów albo z przetwarzaniem języka, musimy uznać, że spostrzeganie jest procesem relatywnie mniej złożonym. Przemawiają za tym następujące argumenty.

Po pierwsze, percepcja może być wspomagana przez inne procesy (np. pamięciowe lub związane z wnioskowaniem), ale nie musi. Niektóre formy percepcji, zwłaszcza dotyczące spostrzegania zjawisk fi zycznych (przedmiotów, kolorów, kształtów, ruchu), zdają się mieć charakter bezpośredni, to znaczy są w niewielkim stopniu uwikłane w pośredniczącą rolę reprezentacji poznawczych. Również wiele form funkcjonowania pamięci nie wymaga współdziałania ze strony innych procesów poznawczych, co nie oznacza, że pamięć takim oddziaływaniom nie podlega. Natomiast procesy złożone nie są w ogóle możliwe bez harmonijnego współdziałania procesów elementarnych; dotyczy to w szczególności myślenia, rozwiązywania problemów, rozumowania, podejmowania decyzji i przetwarzania języka.

Po drugie, w procesach, które uznaliśmy za elementarne, bardzo duży udział mają automatyzmy w przetwarzaniu informacji. Koncentracja i przerzucanie uwagi, wyodrębnianie przedmiotów z tła, przywołanie informacji z pamięci i inne procesy z tej kategorii dokonują się automatycznie, poza świadomością i kontrolą ze strony podmiotu, który co najwyżej jest świadomy dopiero skutków owych procesów, a i to nie zawsze. Natomiast procesy złożone opierają się w dużym stopniu na czynnościach kontrolowanych. Nie znaczy to, że są wykonywane pod pełną kontrolą, chodzi tylko o to, że udział owej kontroli jest w ich przypadku relatywnie duży.

Kontroli poznawczej poświęciliśmy zresztą osobny rozdział, umieszczony w części drugiej, w której omawiamy elementarne procesy poznawcze. Decyzja ta wynika z kilku przesłanek. Przede wszystkim uznaliśmy, że kontrola poznawcza to niezwykle istotny aspekt ludzkiego poznania, w dodatku coraz intensywniej badany. Ponadto przyjęliśmy, że niektóre formy kontroli są dość proste w swoim przebiegu i charakterze, wywodzą się bowiem z mechanizmów uwagi – zresztą przez niektórych autorów są omawiane wraz z uwagą (np. przeciwdziałanie interferencji). Wreszcie, w naszym przekonaniu, kontrola poznawcza nie służy sama sobie, lecz innym procesom poznawczym, głównie tym, które uznaliśmy za złożone, aczkolwiek nie można ignorować roli procesów kontrolnych w procesach percepcji i pamięci.

Co do do pamięci, poświęciliśmy jej dwa rozdziały w części drugiej, dając w ten sposób wyraz przekonaniu o niezwykle istotnej roli pamięci w funkcjonowaniu umysłu i olbrzymiemu znaczeniu badań nad pamięcią we współczesnej psychologii poznawczej. Nie wolno ignorować faktu, że dla wielu współczesnych autorów psychologia poznawcza to przede wszystkim psychologia różnych form i odmian pamięci, a wiele modeli pamięci (np. sieciowe) to w gruncie rzeczy ogólne modele umysłu. I chociaż nie chcieliśmy stawiać znaku równości między umysłem a pamięcią, musieliśmy dać wyraz współczesnemu stanowi badań w tym obszarze.

Dodatkowo trzeba było uwzględnić fakt, że w ostatnich latach, w wyniku gwałtownego rozwoju badań nad pamięcią, wyróżniono wiele form i odmian tego zjawiska, dawniej nieznanych, a w każdym razie niezbyt intensywnie badanych. Chodzi o takie konstrukty, jak pamięć robocza, pamięć prospektywna oraz liczne przejawy pamięci niejawnej (implicit memory). Dlatego pamięci poświęcono dwa rozdziały. Jeden z nich (rozdz. 8) zawiera omówienie różnych form i rodzajów pamięci, a drugi (rozdz. 9) – czynności pamięciowych, takich jak zapamiętywanie, przechowywanie i odpamiętywanie materiału. Mimo to mamy wrażenie, że o pamięci można by napisać znacznie więcej. Współczesny stan badań i teorii pozwalałby na przykład na poświęcenie osobnego rozdziału samej tylko pamięci roboczej. Niestety, taka decyzja musiałaby mieć niepożądane skutki co do rozmiaru i wewnętrznej spójności podręcznika.

Trzecia część książki ma za przedmiot złożone procesy poznawcze: myślenie i rozumowanie (rozdz. 10), rozwiązywanie problemów (rozdz. 11), podejmowanie decyzji i formułowanie sądów (rozdz. 12) oraz przetwarzanie języka (rozdz. 13). W ten sposób liczba rozdziałów jest mniejsza o dwa od liczby tygodni w jednym semestrze roku akademickiego (teoretycznie 15). Zależało nam na takim rozwiązaniu, ponieważ dzięki temu można co tydzień wykorzystać jeden rozdział podręcznika, mając w rezerwie dwa tygodnie na czynności wstępne i końcowe.

Niestety, w wyniku takiej decyzji w tomie nie zmieściły się rozdziały, które, być może, powinny się tam znaleźć. Jeśli mielibyśmy coś jeszcze dodawać, trzeba by uwzględnić następujące tematy: rozwój poznawczy, różnice indywidualne w zakresie poznania oraz filozoficzne i teoriopoznawcze implikacje badań w zakresie psychologii poznawczej. Wydaje się, że wątki te zasługują na osobne potraktowanie, na przykład w postaci podręczników, monografii lub prac zbiorowych. W niniejszym podręczniku wymienione kwestie omawiane są skrótowo i mimochodem, przy okazji dyskutowania problemów o charakterze ogólnym.

Oprócz tekstu głównego, w podręczniku zamieszczono dwa rodzaje bloków poszerzających. Pierwsza grupa bloków ma charakter merytoryczny. Są to opisy konkretnych badań, niekiedy dość szczegółowo przedstawionych ze względu na wysoko przez nas oceniane walory poznawcze. W tego rodzaju blokach (ramkach) znajdują się na przykład empiryczne ilustracje szczególnie interesujących zjawisk, opis badań nad mózgowymi korelatami procesów poznawczych lub badań o wyjątkowo zaawansowanej i fi nezyjnej metodologii. Można czytać tekst, ignorując te ramki, zwłaszcza gdyby podręcznik miał być wykorzystywany na zajęciach z pierwszymi rocznikami studentów.

Druga grupa bloków rozszerzających ma charakter metodologiczny. Nazwaliśmy te ramki „paradygmatami”, zgodnie z niekuhnowską, ale bardzo rozpowszechnioną konwencją używania słowa „paradygmat” na oznaczenie ustalonego wzorca procedury eksperymentalnej, wykorzystywanego w badaniach nad wyodrębnionym procesem lub efektem. W literaturze psychologicznej bardzo często można się natknąć na informacje, że pewne badania przeprowadzono na przykład w paradygmacie poprzedzania negatywnego albo w paradygmacie dychotycznej prezentacji bodźców.

Postanowiliśmy dokładniej opisać najważniejsze paradygmaty eksperymentalne, co powinno ułatwić zrozumienie, w jaki sposób psychologia bada określone zjawiska i jak badacze dochodzą do takich, a nie innych konkluzji. Lektura ramek paradygmatycznych powinna zatem zwiększyć krytycyzm studenta w zapoznawaniu się z ofertą współczesnej psychologii poznawczej. Powinna również ułatwić życie tym, którzy chcieliby projektować i prowadzić własne badania, na przykład magistrantom.

Edward Nęcka, Jarosław Orzechowski, Błażej Szymura, Szymon Wichary
Psychologia poznawcza

Każda nauka określa swoją tożsamość poprzez przedmiot badań i metodę ich prowadzenia. Psychologia poznawcza (inaczej: kognitywna; łac. cogito – myślę, rozważam) jest częścią psychologii i zgodnie z tą przynależnością określa przedmiot swoich zainteresowań jako badanie mechanizmów sterujących zachowaniem. W odróżnieniu jednak od innych działów tej dyscypliny, zawęża obszar swoich zainteresowań do mechanizmów poznawczych, a nie np. emocjonalnych, motywacyjnych, osobowościowych lub społecznych.

Problemy naukowe oczywiście nie dzielą się na poznawcze i inne, w związku z tym psychologia poznawcza wchodzi w liczne i różnorodne „sojusze badawcze” z innymi dziedzinami badań psychologicznych, jak również z innymi naukami. Niemniej jej podstawowym zadaniem jest badanie tego, jak ludzie poznają świat i w jaki sposób owo poznanie określa ich zachowanie w różnych sytuacjach życia codziennego lub podczas zmagania się z rozmaitymi problemami.

Przedmiotem zainteresowania psychologii poznawczej jest złożony system, wyspecjalizowany w odbiorze i przetwarzaniu informacji. Zgodnie z przyjętą konwencją terminologiczną będziemy ten system nazywać umysłem, chociaż pojęcie to powstało znacznie wcześniej niż jakiekolwiek próby analizowania poznania w kategoriach przetwarzania informacji. Pamiętajmy jednak, aby tak rozumianego umysłu nie utożsamiać ze świadomością. Zdecydowana większość procesów badanych przez psychologów poznawczych to procesy nieświadome.

Świadoma część umysłu to raczej wyjątek niż reguła, choć wyjątek na tyle interesujący, że stanowi on przedmiot szczególnie intensywnych badań. Na gruncie innych nauk, zwłaszcza filozofii, termin „umysł” jest używany w węższym znaczeniu: jako podmiot doznań i myśli. Zatem umysł w wąskim znaczeniu to świadoma część psychiki, w której rodzą się subiektywne doświadczenia (np. spostrzeżenia) i która jest zdolna do uruchomienia procesów myślenia; jest to jak gdyby „miejsce”, w którym przebiegają nasze myśli. Natomiast umysł w znaczeniu szerszym to po prostu system odbioru i przetwarzania informacji.

Umysł, zdefiniowany jako system poznawczy, jest przedmiotem zainteresowania wielu nauk humanistycznych, społecznych i biologicznych. Granice między tymi naukami nie zawsze są możliwe do precyzyjnego określenia, nie zawsze też owe rozgraniczenia są potrzebne. W każdym razie specyficzność podejścia reprezentowanego przez psychologię poznawczą wynika ze ścisłego jej związku z resztą psychologii.

Związek ten ujawnia się poprzez badanie relacji poznania do innych aspektów funkcjonowania psychiki, takich jak emocje, motywacja, rozwój psychiczny lub zaburzenia zachowania, jednak przede wszystkim przejawia się w metodologii badań – opartej na obserwacji zachowania i wnioskowaniu na tej podstawie o ukrytych procesach psychicznych.

Jest to podejście typowo psychologiczne. I choć psychologia jako nauka, a zwłaszcza psychologia poznawcza, coraz śmielej sięga po inne narzędzia badawcze, takie jak obrazowanie pracy mózgu lub obliczeniowe modelowanie procesów poznawczych, nie rozstaje się ze swoim klasycznym instrumentarium badawczym, którego rdzeniem pozostają obserwacja zachowania i eksperyment laboratoryjny.

Edward Nęcka, Jarosław Orzechowski, Błażej Szymura, Szymon Wichary
Psychologia poznawcza