Spis treści

Heurystyka dostępności – skrót myślowy, który kształtuje nasze decyzje

Każdego dnia podejmujemy dziesiątki decyzji, często nie zastanawiając się głębiej nad procesem myślowym, który za nimi stoi. Jednym z fascynujących mechanizmów wpływających na nasze wybory jest heurystyka dostępności. Ten psychologiczny fenomen wyjaśnia, dlaczego czasem przeceniamy prawdopodobieństwo pewnych zdarzeń, a nie doceniamy innych. W poniższym artykule przyjrzymy się bliżej temu zjawisku, jego wpływowi na nasze codzienne życie oraz temu, jak świadomość jego istnienia może pomóc nam podejmować lepsze decyzje.

Czym jest heurystyka dostępności?

Heurystyka dostępności (availability heuristic) to poznawczy skrót myślowy, w którym oceniamy częstość lub prawdopodobieństwo jakiegoś zdarzenia na podstawie łatwości, z jaką potrafimy przywołać jego przykłady w pamięci. Innymi słowy, jeśli bez trudu przychodzą nam na myśl przykłady danego zjawiska, automatycznie zakładamy, że jest ono powszechne lub bardziej prawdopodobne. To praktyczna zasada psychologiczna, którą posługujemy się, gdy uzależniamy swoje oceny od łatwości, z jaką potrafimy sobie coś przypomnieć.

Jest to jedna z podstawowych heurystyk, czyli uproszczonych metod wnioskowania, które pozwalają nam szybko podejmować decyzje bez konieczności analizowania wszystkich dostępnych informacji. Działa ona według prostej zasady: „jeśli możesz o czymś pomyśleć, to musi być ważne”.

Kto odkrył heurystykę dostępności?

Pojęcie heurystyki dostępności wprowadzili do psychologii izraelscy badacze Amos Tversky i Daniel Kahneman w 1973 roku. Naukowcy ci przez wiele lat zajmowali się czynnikami wpływającymi na zniekształcenia sądów i podejmowanie decyzji przez ludzi. Ich przełomowe badania zrewolucjonizowały sposób, w jaki rozumiemy ludzkie procesy decyzyjne, podważając wcześniejsze przekonanie, że ludzie są w pełni racjonalnymi podmiotami.

Warto dodać, że Daniel Kahneman otrzymał Nagrodę Nobla z ekonomii za sformułowaną razem z Tverskym teorię perspektywy, która stanowi szerszy kontekst dla zrozumienia heurystyk poznawczych.

Jak działa heurystyka dostępności w praktyce?

Wyobraź sobie, że przeglądasz wieczorne wiadomości, które zdominowane są przez doniesienia o kolejnej katastrofie lotniczej. Następnego dnia masz zaplanowany lot samolotem. Nagle czujesz niepokój i rozważasz odwołanie podróży. To klasyczny przykład działania heurystyki dostępności.

Mechanizm ten działa w myśl zasady, że wydarzenia, które łatwiej przywołać w pamięci (np. ze względu na ich dramatyczny charakter, świeżość lub częstotliwość pojawiania się w mediach), wydają nam się bardziej prawdopodobne niż wskazywałyby na to statystyki. Nasza ocena ryzyka jest zniekształcona przez łatwość przywoływania podobnych zdarzeń.

Paradoksalnie w powyższym przykładzie podróże lotnicze nie stały się nagle bardziej niebezpieczne – statystycznie nadal pozostają jednym z najbezpieczniejszych środków transportu. Zmieniła się jedynie nasza percepcja ich niebezpieczeństwa.

Jakie są inne przykłady heurystyki dostępności w życiu codziennym?

Heurystyka dostępności wpływa na wiele naszych codziennych decyzji, często nawet nie zdajemy sobie z tego sprawy. Oto kilka powszechnych przykładów:

Panika zakupowa podczas kryzysów
Gdy widzimy w mediach informacje o ludziach masowo kupujących określone produkty, sami zaczynamy wierzyć, że i nam ich zabraknie, mimo że obiektywnie nie ma przesłanek do takiego myślenia.
Przecenianie ryzyka rzadkich, ale medialnych przestępstw
Jeśli media szeroko informują o kradzieżach w autobusach, zaczynamy postrzegać je jako bardziej powszechne, niż są w rzeczywistości.
Wpływ na decyzje finansowe
Inwestorzy mogą podejmować decyzje na podstawie najświeższych informacji rynkowych, przeceniając ich znaczenie dla długoterminowych trendów.

Czy heurystyka dostępności zawsze prowadzi do błędnych decyzji?

Nie, heurystyki jako skróty myślowe są niezbędnym elementem naszego funkcjonowania poznawczego. W wielu sytuacjach pozwalają nam na szybkie i efektywne podejmowanie decyzji, oszczędzając czas i wysiłek umysłowy. Problem pojawia się, gdy te uproszczone strategie prowadzą do systematycznych błędów w ocenie prawdopodobieństwa.

Nasze sądy o różnych aspektach rzeczywistości są podatne na tak zwane skrzywienia poznawcze, które mogą prowadzić do nieprawdziwych wniosków lub błędnych decyzji. Te skrzywienia są efektem heurystyk, czyli uproszczonego myślenia, które opiera się na ograniczonej liczbie informacji.

Jak możemy ograniczyć negatywny wpływ heurystyki dostępności?

Świadomość istnienia heurystyki dostępności to pierwszy krok do ograniczenia jej potencjalnie negatywnego wpływu na nasze decyzje. Gdy następnym razem złapiesz się na tym, że oceniasz prawdopodobieństwo jakiegoś zdarzenia, zastanów się, czy twoja ocena nie jest zniekształcona przez łatwość przywoływania podobnych przykładów.

Warto też sięgać po obiektywne dane i statystyki, zamiast polegać wyłącznie na osobistych doświadczeniach lub medialnych doniesieniach. Przyjmowanie szerszej perspektywy i uwzględnianie różnorodnych źródeł informacji może pomóc w podejmowaniu bardziej racjonalnych decyzji.

Podsumowanie

Heurystyka dostępności to fascynujący mechanizm psychologiczny, który ma ogromny wpływ na nasze codzienne decyzje. Jest to skrót myślowy, w którym oceniamy prawdopodobieństwo zdarzeń na podstawie łatwości, z jaką przychodzą nam na myśl ich przykłady. Choć heurystyki są niezbędne do efektywnego funkcjonowania, warto być świadomym ich istnienia, aby uniknąć systematycznych błędów w ocenie rzeczywistości.

Rozpoznanie działania heurystyki dostępności w naszym życiu może pomóc nam podejmować lepsze, bardziej racjonalne decyzje, mniej podatne na zniekształcenia wynikające z ograniczeń naszego aparatu poznawczego.

Wypisy z literatury psychologicznej

Heurystyka dostępności (availability heuristic) – poznawcza heurystyka, w której częstość, a więc prawdopodobieństwo zdarzenia jest oceniana na podstawie liczby jego wystąpień oraz jego dostępności w pamięci. Może powodować mylne i błędne osądy. Np. ludzie mają skłonność przeceniać częstość występowania słów zaczynających się na literę, od której rozpoczyna się ich nazwisko. CS 247-248.

Większość osób uważa na przykład, że w języku angielskim więcej jest wyrazów zaczynających się na literę k niż takich, w których litera ta jest na trzecim miejscu, gdyż łatwiej im przypomnieć sobie słowa zaczynające się na k, tymczasem typowy długi tekst zawiera dwa razy więcej słów z literą k na trzecim miejscu niż na pierwszym. Heurystykę tę zidentyfikowali w 1973 izraelscy psycholodzy Amos Tversky (1937-1996) i Daniel Kahneman (ur. 1934). CS 248.

Heurystyka dostępności (availability heuristic) – praktyczna zasada psychologiczna, którą posługują się ludzie, gdy uzależniają swoje oceny od łatwości, z jaką potrafią sobie coś przypomnieć. ACI 418.

Heurystyka dostępności – skuteczna, choć mogąca prowadzić do pomyłek strategia wnioskowania, w której podstawą oceny prawdopodobieństwa jakiegoś zdarzenia jest jego dostępność w pamięci. Jeśli bez trudu znajdujemy przykłady jego występowania, to zakładamy, że ma dość powszechny charakter. MPS 131.

Heurystyka dostępności (availability heuristic) – ocena częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń na podstawie łatwości, z jaką przychodzą nam na myśl ich przykłady, czyli egzemplarze. WPS 534.

Ta praktyczna zasada psychologiczna zwana jest heurystyką dostępności (availability heuristic), która odnosi się do ocen zależnych od łatwości, z jaką przypominamy sobie specyficzne przykłady. ACI 140.

Innym razem zastanawialiśmy się z Amosem nad odsetkiem rozwodów wśród profesorów naszej uczelni. Zauważyliśmy, że kiedy zadajemy sobie takie pytanie, w pamięci uruchamia nam się proces wyszukiwania rozwiedzionych profesorów, których znaliśmy osobiście albo ze słyszenia, a następnie oceniamy liczność kategorii na podstawie tego, jak łatwo było nam sobie przypomnieć odpowiednie przykłady. To poleganie na łatwości przywołania pamięciowego nazwaliśmy „heurystyką dostępności”. KPM.

W ocenianiu sytuacji i podejmowaniu decyzji ludzie stosują niewielki zbiór reguł heurystycznych, ułatwiających wnioskowanie czy ocenę struktury realiów. Niestety reguły te mogą być również źródłem błędów. Badaniem genezy owych błędów oraz powstawaniem zniekształceń umysłowych pod wpływem heurystyk zajmuje się psychologia poznawcza. (…) Nie jesteśmy dobrymi „statystykami”, ponieważ naruszamy regułę dostatecznej reprezentatywności, stosując się do „prawa małych liczb”. Na podstawie nieledwie kilku przypadków bywamy skłonni do wysuwania ogólnych wniosków.

Błąd powstały z braku reprezentatywności szczególnie wtedy prowadzi do negatywnych konsekwencji, gdy pierwsza nietrafna ocena łączy się z uleganiem dostępności tych informacji, które są pod ręką. Jeśli te dwie tendencje (heurystyki) utworzą sztywny schemat myślenia, wówczas oceny i decyzje stają się niewrażliwe na bieżąco uzyskiwane informacje. Powstaje wtedy zjawisko określane mianem „efektu kotwicy”. Pierwsza ocena, pełniąc funkcję „kotwicy”, ogranicza rozpiętość kolejno formułowanych ocen. Subiektywnie wydaje się, że zmieniamy swoje oceny, ale tak nie jest, zmiany są minimalne. Początkowa ocena wpływa na całą sekwencję ocen. Czesław S. Nosal, W obronie racjonalności (rec. Richard E. Nisbett, Mindware. Narzędzia skutecznego myślenia), w: „Nowe Książki” 2016, nr 10, s. 88-89.

Chodzi o zasadę psychicznej dostępności zwana inaczej heurystyką dostępności. Zasada została sformułowana przez dwóch wybitnych psychologów – Daniela Kahnemana i Amosa Tversky’ego. Jak wspomniano w rozdziale szóstym, Kahneman w 2002 roku otrzymał Nagrodę Nobla z ekonomii za sformułowana razem z Tverskym teorię perspektywy. Obaj badacze przez wiele lat zajmowali się czynnikami wpływającymi na zniekształcenia sądów i podejmowanie decyzji przez ludzi. JPP 196-197.

Odkryli, że nasze sądy o różnych aspektach rzeczywistości są podatne na tak zwane skrzywienia poznawcze, które prowadzą do nieprawdziwych wniosków lub błędnych decyzji. Owe skrzywienia są efektem heurystyk, czyli uproszczonego myślenia, które opiera się na ograniczonej liczbie informacji. Heurystyki pozwalają nam na ogół sprawnie i szybko rozwiązywać codzienne problemy, jednakże niekiedy prowadzą do nieprawdziwych wniosków. JPP 197.

Heurystyka (heuristic) – doraźna procedura lub zasada ogólna w podejmowaniu decyzji, formułowaniu osądów lub rozwiązywaniu problemów, bez stosowania algorytmu czy wyczerpującego porównania wszystkich dostępnych możliwości, niegwarantująca zatem osiągnięcia prawidłowego lub optymalnego efektu. Historia pojęcia sięga prac amerykańskiego ekonomisty i teoretyka procesów podejmowania decyzji Herberta Alexandra Simona (1916-2001), który w 1957 zasugerował, że ludzie podejmujący decyzje, charakteryzujący się ograniczoną racjonalnością, stosują takie procedury, kiedy pełne sprawdzenie wszystkich dostępnych możliwości jest niewykonalne.

Pojęcie wprowadzone do psychologii na początku lat 70. XX wieku przez izraelskich psychologów Amosa Tversky’ego (1937-1996) i Daniela Kahnemana (ur. 1934). Zidentyfikowali oni na wstępie najważniejsze heurystyki, którymi są heurystyka zakotwiczenia i dostosowania, heurystyka dostępności oraz heurystyka reprezentatywności. Inaczej heurystyka poznawcza. CS 247.

Przypisy

*W artykule po symbolu literowym książki podano numer strony, z której pochodzi cytat.

Słownik: wykaz pojęć

Bibliografia: wykaz skrótów