Iluzoryczna korelacja (illusory correaltion)

Czym jest iluzoryczna korelacja?

Iluzoryczna korelacja to błąd poznawczy, przez który dostrzegamy związek między dwoma zdarzeniami lub cechami, mimo że w rzeczywistości nie ma między nimi żadnego powiązania. Na przykład wiele osób uważa, że noszenie okularów jest oznaką wysokiej inteligencji – choć fizyczny atrybut nie ma związku z intelektem. Nasze umysły, dążąc do uproszczenia świata, często łączą przypadkowe zjawiska, tworząc fałszywe przekonania.

To zjawisko zostało po raz pierwszy opisane w latach 70. XX wieku przez psychologów, którzy udowodnili, że ludzie mają tendencję do przeceniania rzadkich lub wyróżniających się zdarzeń. Dziś wiemy, że iluzoryczna korelacja jest jednym z mechanizmów stojących u podstaw stereotypów i uprzedzeń.

Jak iluzoryczna korelacja wpływa na codzienne decyzje?

W życiu codziennym ta iluzja objawia się na wiele sposobów. Przykłady obejmują:

• Przekonanie, że palacze są mniej zaradni zawodowo – choć sukces zależy od wielu czynników, jak wykształcenie czy doświadczenie.
• Wiara w „szczęśliwe przedmioty” (np. ubrania lub rytuały), które rzekomo wpływają na wyniki sportowe lub egzaminy.
• Stereotypy płciowe, np. że mężczyźni są bardziej agresywni, mimo że badania pokazują złożoność tego zjawiska.

Te fałszywe powiązania prowadzą do pochopnych osądów, dyskryminacji lub podejmowania decyzji opartych na przesądach.

Rodzaje iluzorycznych korelacji

W psychologii wyróżnia się dwa główne typy tego zjawiska:

Typ	Charakterystyka	Przykład
Oparte na wyróżnieniu	Łączenie rzadkich lub nietypowych zdarzeń, które przyciągają uwagę	Przypisanie kradzieży w mieście konkretnej grupie etnicznej
Oparte na oczekiwaniach	Tworzenie powiązań zgodnych z istniejącymi stereotypami lub przekonaniami	Uznanie, że wszystkie osoby starsze są nieporadne technologicznie

Dlaczego iluzoryczna korelacja jest niebezpieczna?

1. Utrwala stereotypy
   Łączenie cech z grupami społecznymi bez dowodów (np. „wszyscy prawnicy są nieuczciwi”) prowadzi do dyskryminacji.
2. Zniekształca ocenę ryzyka
   Np. unikanie lotów samolotem po medialnym wypadku, mimo że statystycznie to bezpieczny środek transportu.
3. Wpływa na relacje
   Fałszywe przekonania o innych utrudniają budowanie autentycznych więzi.

Jak unikać pułapek iluzorycznej korelacji?

Aby ograniczyć ten błąd poznawczy:

• Sprawdzaj statystyki
  Szukaj twardych danych, zamiast polegać na pojedynczych doświadczeniach.
• Kwestionuj swoje przekonania
  Zapytaj siebie: „Czy to powiązanie ma logiczne uzasadnienie?”.
• Edukuj się na temat błędów poznawczych
  Świadomość mechanizmów, takich jak iluzoryczna korelacja, pomaga je rozpoznawać.

Podsumowanie

Iluzoryczna korelacja to powszechny błąd, który sprawia, że widzimy związki tam, gdzie ich nie ma. Choć mechanizm ten wynika z naturalnej potrzeby porządkowania świata, może prowadzić do szkodliwych stereotypów i irracjonalnych decyzji. Kluczem do obrony przed tą iluzją jest krytyczne myślenie, weryfikacja faktów oraz otwartość na rewidowanie własnych przekonań. Pamiętaj: nie wszystko, co wydaje się powiązane, takie jest w rzeczywistości.

Wypisy z literatury psychologicznej

Korelacja iluzoryczna (illusory correaltion) – skłonność do dostrzegania związków czy korelacji między zdarzeniami, które w rzeczywistości nie są ze sobą związane. ACI 419.

Iluzoryczna korelacja – spostrzeganie związku tam, gdzie go nie ma, lub przecenianie siły rzeczywiście występującego związku. MPS 132.

Iluzoryczna korelacja – fałszywe wrażenie o korelacji zachodzącej między dwiema zmiennymi. MPS 471.

Łatwo dojrzeć związek tam, gdzie w rzeczywistości go nie ma. Jeśli oczekujemy znaczącego powiązania, wówczas łatwo kojarzymy ze sobą przypadkowe zdarzenia. W ten sposób spostrzegamy iluzoryczne korelacje. MPS 132.

Inne eksperymenty także dowiodły, że człowiek bez trudu w przypadkowych zbiegach okoliczności doszukuje się potwierdzenia swych przekonań. Jeśli wierzymy w istnienie jakiejś korelacji, to bardziej skłonni jesteśmy dostrzegać i przypominać sobie wszystko, co może dowodzić jej występowania. Rzadko zapamiętujemy tę niezliczoną ilość razy, gdy jakieś wypadki nie współwystępowały ze sobą, ale za to stale mamy w świadomości ten jeden raz, gdy na przykład zaraz po tym, jak przypomnieliśmy sobie swego znajomego, rozdzwonił się od niego telefon. Wszystkie wypadki, gdy otrzymywaliśmy telefony, listy i przesyłki bez żadnej zapowiedzi czy wewnętrznego przeczucia, nie są przy tym przez nas uwzględniane. MPS 132-133.

Innym przykładem postrzegania nieistniejących wzorców jest tak zwana korelacja iluzoryczna. Ludzie bardzo szybko ulegają wrażeniu, że dwie rzeczy do siebie pasują, nawet kiedy nie ma podstawy, by tak sądzić. Takie iluzoryczne wzorce mogą powstawać, ponieważ ludzie mają jakiś powód do myślenia, że dwie rzeczy do siebie pasują, czy nawet dlatego, że rzucają się w oczy i przykuwają uwagę. BZK 204-205.

Ludzkie pragnienie, aby w każdej sekwencji zdarzeń odnaleźć porządek i logikę, powoduje, że poszukujemy przyczyn wszelkich wyjątkowych wypadków tak samo jak nieuzasadnionych wahań samopoczucia. Poprzez budowanie związków przyczynowo-skutkowych zmniejszamy chaos otaczającej nas rzeczywistości i zdobywamy poczucie, że jesteśmy zdolni przewidywać i kontrolować zdarzenia. Tendencja ta, podobnie jak inne mechanizmy ludzkiego zachowania, zazwyczaj spełnia funkcję adaptacyjną. Jednak okazjonalnie może również zakłócać nasze działania. MPS 133-134.

Z zadziwiającą łatwością dochodzimy do fałszywych przekonań i z taką samą zadziwiającą trudnością z nich rezygnujemy. Kierując się założeniami, pokładając nadmierną ufność we własne sądy, dokonując generalizacji na podstawie pojedynczych przykładów, dostrzegając iluzoryczne korelacje, przeceniając własne możliwości kontrolowanie biegu zdarzeń, konstruujemy nasze społeczne przekonania, a następnie staramy się tak wpływać na innych, aby uzyskać ich potwierdzenie. MPS 146.

Przekonanie o związku łączącym dwa fakty powoduje, że szybciej dostrzegamy potwierdzające go przykłady. Trzeba zobaczyć, żeby uwierzyć. MPS 196.

Zarówno psychiatrzy, jak i psychologowie, w toku opracowywania diagnozy i dokonywania wyboru metod oddziaływania na klienta, skłonni są spostrzegać iluzoryczne korelacje. Niezwykle łatwo jest znaleźć wytłumaczenie ludzkich problemów po fakcie. Dlatego stwierdzono, że wyjaśnienia konstruowane post fatum mogą rodzić nadmierne zaufanie co do trafności własnych hipotez. Z czasie interakcji zachodzącej między terapeutą a klientem błędna diagnoza może czasami mieć moc samopotwierdzającą, ponieważ terapeucie zazwyczaj poszukują i przypominają sobie te informacje, które pozytywnie weryfikują ich założenia. MPS 204.

Nowe podejście do zagadnienia uprzedzeń, rozwijane w badaniach z okresu ostatniego dziesięciolecia, lansuje spojrzenie na uprzedzenia jako produkt uboczny funkcjonowania naszego systemu poznawczego, którego podstawową zasadą jest upraszczanie złożonej rzeczywistości. I tak, po pierwsze dzielimy ludzi na kategorie, co prowadzi do przeceniania różnic występujących między członkami innych grup i podobieństw między członkami jednej grupy. Po drugie, osoby wyróżniające się na tle pozostałych, jak pojedynczy przedstawiciele mniejszości, przykuwają naszą uwagę. Uświadamiają nam istnienie różnic, które w innym przypadku mogłyby pozostać niedostrzeżone.

Gdy dwa wyjątkowe fakty zbiegają się razem, na przykład przedstawiciel mniejszości popełni niecodzienne przestępstwo, łatwo dochodzi do powstania w naszym umyśle iluzorycznej korelacji, każącej nam wierzyć, że pewne osoby wykazują skłonność do określonego typu zachowań. Po trzecie, procesy atrybucji mogą sprzyjać zjawisku tendencyjności w służbie grupy. Dzieje się tak wówczas, gdy negatywne zachowania przedstawicieli obcych grup przypisujemy cechom ich charakteru, a pozytywne tłumaczymy zaistniałymi okolicznościami. Skłonność do obwiniania ofiar za los, jaki je spotyka, uwarunkowana jest naszą wiarą w sprawiedliwy świat, która ma polegać na tym, że każdy dostaje w nim to, na co zasługuje. MPS 482-483.

Inny skutek kategoryzacji i stereotypów określa się jako iluzoryczną kategoryzację – dostrzegamy związek tam, gdzie, naszym zdaniem, powinien być, choć w rzeczywistości go nie ma. ACI 146.

Niezależnie od sytuacji, iluzoryczna korelacja przyczynia się w znacznym stopniu do umocnienia naszych stereotypów i przekonań – pod wpływem stereotypu dostrzegamy jakiś związek, który z kolei zdaje się stanowić dowód, że ów pierwotny stereotyp jest prawdziwy. ACI 147.

Przypisy

• ACI = Elliot Aronson: Człowiek, istota społeczna, przeł. J. Radzicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012
• BZK = Roy F. Baumeister: Zwierzę kulturowe. Między naturą a kulturą, przeł. D. Stefańska-Szewczuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011
• MPS = David G. Myers: Psychologia społeczna, przeł. A. Bezwińska-Walerjan, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2003

*W artykule po symbolu literowym książki podano numer strony, z której pochodzi cytat.