Fałszywe przekonania

Czym są fałszywe przekonania?

Psychologia społeczna dokładnie opisała fałszywe sądy, do których prowadzi retrospektywna analiza zdarzeń. Tłem dla ich krzewienia jest rodząca się po poznaniu faktów intuicja, że „o tym, co nastąpi, wiedziało się już przedtem”. Inne dziedziny psychologii wzbogacały naszą wiedzę o ludzkiej zdolności do tworzenia iluzji, odkrywając przed nami świat złudzeń percepcyjnych, fantazji i fałszywych przekonań. Michael Gazzaniga donosi, że pacjenci, u których chirurgicznie przerwano połączenie między obydwiema półkulami mózgowymi, wykazują zadziwiającą umiejętność wymyślania z miejsca uzasadnienia dla wszystkich swych dziwacznych zachowań (i wierzą w nie). I tak, jeśli pacjent wstaje i przechodzi parę kroków w odpowiedzi na wyświetloną przez eksperymentatora instrukcję „idź”, która zostaje odebrana przez jego prawą półkulę, to lewa półkula, w której zlokalizowane są funkcje werbalne, natychmiast wymyśli prawdopodobne uzasadnienie tego zachowania („Poczułem, że mam ochotę czegoś się napić”). Świadectwa myślenia iluzorycznego możemy odnaleźć, przeglądając bogatą literaturę poświęconą temu, w jaki sposób człowiek odbiera, przechowuje i odtwarza informacje o charakterze społecznym. MPS 113.

Posiadane przekonania mogą być źródłem pomyłek naukowców. Osobiste sądy i wartości w sposób nieunikniony przenikają na grunt prowadzonych badań. Filozofia nauki stale przypomina, że u podstaw wszelkich dokonywanych obserwacji tkwią pewne „założenia teoretyczne”. Owszem, należy przyjąć, że istnieje jakaś zewnętrzna obiektywna rzeczywistość, ale nie potrafimy patrzeć na nią inaczej jak przez pryzmat własnych przekonań, postaw i wartości. Jest to jeden z powodów, dla którego nasze sądy posiadają taką wagę. Decydują one bowiem o interpretacji wszystkich nadchodzących ze świata sygnałów. MPS 116.

Wypisy z literatury psychologicznej

„Kiedy dojdziesz do jakiegoś przekonania, wpływa ono na interpretację wszystkich napływających sytuacji”. Robert  Jervis. MPS 116.

Paradoksalnie więc, przedstawienie osobom prezentującym rywalizujące opcje identycznego zbioru faktów zamiast zmniejszyć, pogłębiło istniejące między nimi rozbieżności. Każda strona bowiem uznała, że wyniki badań przemawiają za jej punktem widzenia, i jeszcze bardziej utwierdziła się w dotychczasowych przekonaniach. Generalnie można stwierdzić, że ludzie są mniej krytyczni wobec informacji potwierdzających te wnioski, ku którym sami się skłaniają. MPS 116.

Istnieje gdzieś poza nami obiektywna rzeczywistość, ale jej odbierany obraz stanowi wytwór naszego umysłu. MPS 117.

Niezwykle trudno jest skłonić człowieka do zmiany swych sądów, jeśli raz znajdzie dla nich racjonalne uzasadnienie. MPS 117.

Mimo późniejszej próby wyprowadzenia uczestników badania z błędu 75 procent z nich nie wyrzekło się zaindukowanych im sądów. Należy to wiązać z przetrwaniem racjonalnego uzasadnienia, jakie dla nich stworzyli. Umożliwiło ono bowiem fałszywym przekonaniom rozpoczęcie „samodzielnej egzystencji” mimo dyskredytacji, na których zostały one zbudowane. Zjawisko owo, polegające na zerwaniu więzi między przekonaniami a konstruującymi je faktami, nosi nazwę efektu trwałości przekonań. MPS 117-118.

Trwałość przekonań – utrzymywanie się wcześniejszych przekonań mimo dezaktualizacji informacji, które pierwotnie były podstawą dla ich sformułowania; możliwa dzięki skonstruowaniu uzasadnienia ich słuszności. MPS 118.

„Nasze wnioski sprowadzają się tylko do tego, że poglądy ludzi zmieniają się bardzo wolno i potrzeba więcej ewidentnych dowodów i świadectw, aby człowiek przestał, a nie zaczął w coś wierzyć”. Lee Ross i Mark Lepper. MPS 118.

Czy istnieje jakaś recepta na zapobieganie utrzymywaniu się przekonań, które nie znajdują dłużej oparcia w faktach? Istnieje, i to całkiem prosta. Wystarczy podjąć trud uzasadnienia twierdzenia przeciwnego wobec akceptowanego przez nas. Jeśli chcesz, aby twoje przekonania miały jakieś odzwierciedlenie w rzeczywistości, nakłoń swój umysł do zastanowienia się, dlaczego przeciwny do twojego pogląd także mógłby być prawdziwy. MPS 119.

Ludzie nie potrzebują informacji, które mogą ich zmusić do korekty dotychczasowych przekonań. MPS 126.

Okazuje się, że raczej szukamy informacji dla poparcia niż obalenia własnych przekonań. Zjawisko owo nosi nazwę skłonności do poszukiwania potwierdzenia. Preferowanie informacji zgodnych z naszymi sądami pozwala wyjaśnić, dlaczego raz skonstruowany przez człowieka obraz siebie jest tak odporny na modyfikację. MPS 127.

Skłonność do poszukiwania potwierdzenia – tendencja do poszukiwania informacji zgodnych z naszymi hipotezami. MPS 127.

Kiedy przekonania skłaniają nas do podjęcia działań, których skutkiem jest ich pozytywna weryfikacja, to przybierają formę samospełniających się proroctw. MPS 140.

Nasze przekonania czasami rozpoczynają samodzielną egzystencję w oderwaniu od faktów, które stanowiły podstawę ich sformułowania, choć zazwyczaj to, co sądzimy na temat innych, odzwierciedla ich rzeczywiste właściwości. Badania nad wpływem oczekiwań nauczycieli oraz osób prowadzących eksperymenty na zachowanie ludzi dowodzą, że fałszywe założenia co do ich uzdolnień, lub odwrotnie, braku talentu mogą być powodem traktowania ich w sposób szczególny. To z kolei może prowadzić do tego, że zaprezentują się oni w bardziej lub mniej korzystnym świetle niż normalnie, potwierdzając czyjeś błędne wrażenie na temat ich osoby. Tak się dzieje nie tylko w sytuacji badań, ale i w prawdziwym życiu. Używając terminologii naukowej, można powiedzieć, że nasze oczekiwania często uzyskują „potwierdzenie zachowaniem”, kiedy tego oczekujemy. MPS 145-146.

Z zadziwiającą łatwością dochodzimy do fałszywych przekonań i z taką samą zadziwiającą trudnością z nich rezygnujemy. Kierując się założeniami, pokładając nadmierną ufność we własne sądy, dokonując generalizacji na podstawie pojedynczych przykładów, dostrzegając iluzoryczne korelacje, przeceniając własne możliwości kontrolowania biegu zdarzeń, konstruujemy nasze społeczne przekonania, a następnie staramy się tak wpływać na innych, aby uzyskać ich potwierdzenie. MPS 146.

Pamięć może też zostać zniekształcona tak, by pasowała do apriorycznych teorii, jakie ludzie mają na temat siebie i swojego życia. Jeśli uważają, że są konsekwentni, to zniekształcają pamięć tak, by wyjść na konsekwentnych. Często nie przyznają się do tego, że się zmienili, nawet jeśli tak jest. Dokonują tej oczywistej sztuczki, zniekształcając retroaktywnie swoje wcześniejsze przekonania, żeby pasowały do wyznawanych obecnie poglądów. BZK 243.

Krótko mówiąc, ludzie mają aprioryczne teorie na temat siebie i swojego życia, i często zniekształcają pamięć, żeby ją dostosować do tych teorii. BZK 244.

Badania nad społecznymi przekonaniami i sądami ujawniają, w jaki sposób tworzymy i podtrzymujemy nasze przekonania, które na ogół dobrze nam służą, choć czasem zwodzą na manowce. Zwykle fałszywe sądy powstają jako produkt uboczny zastosowania strategii myślenia zwanych heurystykami. Przypominają one w tym zakresie iluzje wzrokowe, jakie są produktem ubocznym mechanizmów percepcyjnych, które pomagają zorganizować informację sensoryczną. Jednak kosztem są okazjonalne pomyłki. Dlatego możemy odbierać zniekształcony obraz rzeczywistości i żywić uprzedzenia spowodowane fałszywą oceną innych. MPS 150.

Myślenie grupowe – termin stosowany na określenie nietrafnych ocen i błędnych decyzji podejmowanych przez członków grupy, którzy są pod zbyt silnym wpływem postrzeganej zgodności opinii tej grupy lub punktu widzenia przywódcy. PKK V 42.

Ofiara anoreksji ma zazwyczaj całkowicie zaburzony obraz własnego ciała i jest przekonana o swojej odstręczającej otyłości; jednocześnie nie przyjmując do wiadomości zapewnień otoczenia, że nie ma nadwagi. PKK II 83.

Dysonans poznawczy – nieprzyjemny stan emocjonalny o własnościach popędu, wywołany brakiem zgodności między różnymi przekonaniami jednostki dotyczącymi tej samej sprawy lub niezgodnością między przekonaniami jednostki a jej zachowaniem. Poczucie dyskomfortu jest tym większe, im większa jest wywołująca go niezgodność, im ważniejsza jest sprawa, której dysonans dotyczy, oraz im silniej sprzeczne przekonania powiązane są z całym systemem przekonań człowieka. Dążąc do redukcji dysonansu poznawczego, jednostka może zmienić własne przekonania pod wpływem napływających informacji, a także dostosować swoje przekonania do zachowania będącego wynikiem nacisków zewnętrznych i sprzecznego z wcześniejszymi przekonaniami jednostki. Chcąc zapobiec powstaniu dysonansu poznawczego, jednostka, odbierając nowe informacje, unika lub ignoruje te, które są sprzeczne z jej przekonaniami, a zapamiętuje przede wszystkim informacje potwierdzające dotychczasowe jej przekonania. Pojęcie dysonansu poznawczego wprowadził do psychologii L. Festinger. D.C. SS 70.

Dysonans poznawczy (cognitive disonance) – na pozór banalna teoria spójności poznawczej przedstawiona po raz pierwszy w 1957 przez amerykańskiego psychologa Leona Festingera (1919-89), dotycząca efektów niespójnych przekonań rozumianych jako elementów wiedzy czy sądów. Jeśli jedno z przekonań danej pary wynika w sensie psychologicznym z drugiego – mamy do czynienia z konsonansem (zgodnością); kiedy są sprzeczne – jest do dysonans, a jeśli z siebie nie wynikają i pozostają bez związku, to są względem siebie nieistotne. Kryterium „wynikania z siebie” odnosi się do związków psychologicznych, nie zaś logicznych, a konsonans odnosi się do sytuacji, w której obserwator uznałby za bardziej prawdopodobne, iż osoba przejawiające określone przekonanie, będzie także przejawiała przekonanie zbliżone, a nie jego odwrotność. Dysonans jest stanem napięcia generującym trzy rodzaje zachowań mających na celu jego redukcję: zmianę przekonań, zmniejszenie spostrzeganej ważności niezgodnych przekonań i/lub dodanie dalszych, usprawiedliwiających przekonań. Typowym przykładem dysonansu jest stwierdzenie Palę papierosy i Palenie papierosów szkodzi mojemu zdrowiu. Osoby, posiadające obydwa przekonania, mogą zredukować dysonans na trzy sposoby: zmienić pierwsze stwierdzenie, rzucając palenie lub przekonując się, że rzucili palenie, co jest trudne na zakorzenienie ze względu na zakorzenienie tego przekonania w zachowaniu; mogą zmienić drugie przekonanie, zaprzeczając, ignorując lub obniżając znaczenie badań łączących palenie z problemami zdrowotnymi, co też jest trudne ze względu na ogrom i rzetelność tych badań; mogą także dać usprawiedliwienie w rodzaju Palę tylko papierosy o małej zawartości substancji smolistych, Bardziej prawdopodobne, że zginę w wypadku samochodowym, aniżeli w wyniku skutków palenia itd., co jest najłatwiejszą i najbardziej rozpowszechnioną postacią dysonansu. Teoria pozwala na sformułowanie niepokrywających się z intuicją przewidywań/ na temat efektów wolnych wyborów, opierania się pokusie i mówieniu kłamstw. Zob. też efekt posiadania, teoria sprawiedliwości, wymuszona uległość, teoria autopercepcji. CS 151-152.

Teoria dysonansu poznawczego głosi, że gdy elementy poznawcze i działania ludzi są w konflikcie (stan dysonansu), ludzie często redukują ten konflikt, zmieniając swoje przekonania tak, by pasowały do ich zachowania. Dlaczego? Ludzie nie lubią uważać siebie samych za niemądrych lub niekonsekwentnych. Aby więc uzasadnić sobie własne zachowanie, są motywowani do zmiany swoich postaw. Inaczej zagrażałoby to ich samoocenie. PKK V 71-72.

Stereotyp – przekonanie na temat cech osobowych ludzi należących do jakiejś grupy. Stereotypy mogą być niedokładne, stanowić uogólnienie i wykazywać odporność na podważające je informacje. MPS 436.

Wszyscy bez wyjątku w sposób selektywny spostrzegamy, interpretujemy i przypominamy sobie fakty tak, aby potwierdzić własne przekonania. MPS 124.

Skłonność do dopatrywania się związków między zdarzeniami losowymi jest pożywką iluzji kontroli, czyli nieuprawomocnionego przekonania o naszym wpływie na rzeczy, którymi tak naprawdę kieruje wyłącznie przypadek. MPS 134.

Działanie, a nawet samo podjęcie decyzji lub sformułowanie jakiegoś sądu, wymaga subiektywnie pewnej wiedzy. Jak powiada Arie Kruglanski, zapotrzebowanie na taką wiedzę oznacza pojawienie się stanu motywacyjnego, który nazywa się bieżącą potrzebą domknięcia poznawczego. Silny motyw domknięcia oznacza pragnienie, aby jak najszybciej mieć za sobą przetwarzanie informacji i dojść do nawet pochopnych wniosków, których człowiek gotów jest potem kurczowo się trzymać. WPS 62.

Drugą konsekwencją motywu domknięcia poznawczego jest zamrożenie przekonań, czyli podtrzymywanie raz uzyskanego domknięcia. Przejawia się to skłonnością do przyjmowania przekonań, które są podzielane przez większość, dzięki czemu będą rzadziej atakowane w przyszłości. Dlatego osoby o dużej potrzebie domknięcia wykazują tendencję do przyjmowania poglądów konserwatywnych i uproszczonych. Nawet sytuacyjnie wzbudzony motyw domknięcia prowadzi do silniejszego odrzucania odstępców, czyli osób wyznających inne poglądy niż większość. Odstępcy w małej grupie społecznej wprowadzają dysonans, a ten jest stanem nieprzyjemnym i utrudnia domknięcie w procesie podejmowania decyzji przez grupę. WPS 63.

Ludzkie poglądy na świat społeczny, czyli ludzi, grupy społeczne i stosunki między nimi, są przede wszystkim ideologiami – społecznie podzielanymi systemami wierzeń, które świat nie tylko opisują, lecz także objaśniają i mówią o tym, jaki powinien być i jak to osiągnąć. Systemy te zwykle pozostają w służbie motywów społecznych, takich jak przynależność społeczna, kontrola, objaśnianie sensu życia czy wzmocnienie poczucia własnej wartości. Treść poglądów na świat społeczny o wiele silniej zależy od owych motywów niż od rzeczywistych własności świata. WPS 97.

Poglądy na świat społeczny nie stanowią więc prostego odzwierciedlenia rzeczywistych stanów rzeczy. Są one w dużym stopniu skutkiem motywów i emocji ich posiadaczy, przede wszystkim zaś odzwierciedleniem przekonań dominujących w danej kulturze, które mogą być tak silne, że stają się zupełnie niepodatne na wymowę faktów. WPS 98.

Opinie, które jawią się nam jako nasze osobiste przekonania, w rzeczywistości prawie zawsze są przejawami i skutkiem społecznej akceptacji rzeczywistości. WPS 106.

Jeszcze innym typem błędu logicznego jest myślenie jednotorowe. Dostrzegamy jedynie to, co potwierdza słuszność naszego punktu widzenia. Lekceważymy lub odrzucamy informacje z nim sprzeczne. BZA 146.

Spostrzegany świat społeczny człowieka jest w dużej części wytworem jego umysłu, a właściwie wytworem umysłów społeczności, w której człowiek żyje i która nadaje mu określoną tożsamość. Istotną częścią tożsamości społecznej (np. bycia Polakiem) jest treść poglądów na naturę i własności świata społecznego. Podzielanie takich poglądów przez całe społeczności to ważny i często jedyny możliwy sposób ich walidacji, czyli ustanawiania ich prawdziwości. WPS 111-112.

Nastawienia urojeniowe spotyka się w życiu  codziennym i nie traktuje się ich jako chorobowe. Znanym powszechnie zjawiskiem jest zmiana obrazu tej samej osoby pod wpływem różnorodnych uczuć; całkiem inaczej widzi ja ten, kto ja kocha, a inaczej ten, który jej się boi lub jej nienawidzi. W obu wypadkach obraz widziany daleko odbiega od rzeczywistości. Podobnie zmienia się obraz otaczającej rzeczywistości po wpływem poczucia krzywdy, winy, zazdrości i innych utrwalonych postaw emocjonalnych. Inność widzenia świata mieści się tu jednak w granicach różnorodności dopuszczalnych w społecznie akceptowanych normach i dlatego ludzie ci nie są traktowani jako chorzy psychicznie, mimo że przypominają oni chorych urojeniowych zarówno pod względem siły i utrwalenia swych uczuć, jak też wypaczenia obrazu rzeczywistości i z powodu oporności na wszelkie próby korekty.
Również w życiu grup społecznych nastawienia urojeniowe odgrywają istotną rolę. Rola ich jest w pewnym sensie pozytywna; wzmacniają one więź grupową przez silne przeciwstawianie się temu wszystkiemu, co do grupy nie należy i przez podkreślenie charakterystycznych cech grupowych. Należą tu przekonania o misji dziejowej, o krzywdzie, o złych cechach, a nawet braku cech ludzkich u osób należących do innych grup społecznych itp. Żyjąc w danej grupie społecznej, przejmuje się jej nastawienia urojeniowe, a związana z nimi koncentracja uczuć jest nieraz tak silna, ze dla przyjętej orientacji poświęca się własne życie i z poczuciem  dobrze spełnionego obowiązku pozbawia się życia innych ludzi. Trwałość społecznych nastawień urojeniowych jest duża; mijają pokolenia, zmieniają się obiektywne warunki, a one pozostają nienaruszone. Jeśli jednak uważa się człowieka wykazującego urojenia za chorego psychicznie, to przede wszystkim dlatego, że jego przekonania zbyt rażąco odbiegają od ogólnie przyjętych w danej epoce czy kręgu kulturowym i że jest nimi zbyt silnie owładnięty. Człowiek taki błądzi – stąd obłęd – i swym błądzeniem wywołuje niepokój wokół siebie. Część struktury jego świata jest bowiem rażąco odmienna od świata otaczających go ludzi. KS 96-97.

Błąd konfirmacji (confirmation bias) – skłonność do poszukiwania oraz interpretowania nowych informacji w sposób potwierdzający nasze dotychczasowe przekonania. Ludzie nieźle sobie radzą z podważaniem cudzych twierdzeń, jeżeli jednak chodzi o Twoje przekonanie, to traktujesz je jak swoją własność, niemal swoje dziecko – pragniesz je chronić, a nie kwestionować, ryzykując, że je stracisz. HPU 118.

Nasze wierzenia i przekonania często są sformułowanymi po fakcie interpretacjami, mającymi uzasadnić coś, co właśnie zrobiliśmy, albo wyrazić poparcie dla grup, do których należymy. HPU 326.

Inny skutek kategoryzacji i stereotypów określa się jako iluzoryczną kategoryzację – dostrzegamy związek tam, gdzie, naszym zdaniem, powinien być, choć w rzeczywistości go nie ma. ACI 146.

Niezależnie od sytuacji, iluzoryczna korelacja przyczynia się w znacznym stopniu do umocnienia naszych stereotypów i przekonań – pod wpływem stereotypu dostrzegamy jakiś związek, który z kolei zdaje się stanowić dowód, że ów pierwotny stereotyp jest prawdziwy. ACI 147.

Ludzie nie lubią oglądać ani słuchać tego, co koliduje z ich mocno utrwalonymi przekonaniami czy gorącymi pragnieniami. W starożytności zdarzyło się, że reakcją na takie złe wieści było zabicie posłańca – dosłownie. Współczesną symboliczną wersją „zabijania posłańca” jest potępianie środków masowego przekazu za przedstawianie materiałów, które wywołują bolesny dysonans. ACI 193.

Słownik: wykaz pojęć Bibliografia: wykaz skrótów