Richard E. Nisbett: Mindware. Narzędzia skutecznego myślenia

Richard Nisbett: Mindware. Narzędzia skutecznego myślenia

W książce Mindware. Narzędzia skutecznego myślenia Richard E. Nisbett zwraca uwagę na rolę świadomej kontroli jako mechanizmu kształtowania się krytycyzmu i dystansu poznawczego.

W ocenianiu sytuacji i podejmowaniu decyzji ludzie stosują niewielki zbiór reguł heurystycznych, ułatwiających wnioskowanie czy ocenę struktury realiów. Niestety reguły te mogą być również źródłem błędów. Badaniem genezy owych błędów oraz powstawaniem zniekształceń umysłowych pod wpływem heurystyk zajmuje się psychologia poznawcza. Jej główne rezultaty zostały przedstawione w książce Mindware. Narzędzia skutecznego myślenia. Obszerna praca Richarda Nisbetta, profesora psychologii z Uniwersytetu Stanowego Michigan w Ann Arbor, jest pomyślana jako obrona szerzej pojmowanej racjonalności.    

Nisbett przedstawia najważniejsze rezultaty badań eksperymentalnych o niekorzystnym wpływie heurystyk kształtujących oceny sytuacji, a następnie zniekształcających procesy podejmowania decyzji. Ich siła wpływu wynika z uwarunkowań ewolucyjnych.

Ogólną wymowę książki Nisbetta stanowi zwrócenie uwagi na rolę świadomej kontroli, ściślej biorąc na rolę metapoznawania jako mechanizmu kształtowania się krytycyzmu i dystansu poznawczego. Z klasycznych badań Jeana Piageta wiadomo, że nasza racjonalność, jak też obiektywność poznawania ma swoje pierwotne źródło w tak zwanej decentracji, czyli kształtowaniu się dystansu poznawczego i rozszerzania perspektywy poznającego „ja”. Wobec wpływu różnych ograniczeń nie jesteśmy więc bezbronni. Umysł ma na podorędziu wiele narzędzi (mindware!), które może wykorzystywać, sprawdzając trafność ocen początkowych oraz dopuszczalność relacji tworzących łańcuchy wnioskowania.

Nie jesteśmy dobrymi „statystykami”, ponieważ naruszamy regułę dostatecznej reprezentatywności, stosując się do „prawa małych liczb”. Na podstawie nieledwie kilku przypadków bywamy skłonni do wysuwania ogólnych wniosków. Błąd powstały z braku reprezentatywności szczególnie wtedy prowadzi do negatywnych konsekwencji, gdy pierwsza nietrafna ocena łączy się z uleganiem dostępności tych informacji, które są pod ręką. Jeśli te dwie tendencje (heurystyki) utworzą sztywny schemat myślenia, wówczas oceny i decyzje stają się niewrażliwe na bieżąco uzyskiwane informacje. Powstaje wtedy zjawisko określane mianem „efektu kotwicy”. Pierwsza ocena, pełniąc funkcję „kotwicy”, ogranicza rozpiętość kolejno formułowanych ocen. Subiektywnie wydaje się, że zmieniamy swoje oceny, ale tak nie jest, zmiany są minimalne. Początkowa ocena wpływa na całą sekwencję ocen.

Propagowanie przez Nisbetta reguł sprzyjających racjonalności, nie oznacza, że w wywodach swoich pomija on znaczenie nieświadomości czy intuicyjnych podstaw wnioskowania oraz niektórych odkryć. Wręcz przeciwnie, w wielu fragmentach tekstu Nisbett podkreśla, że świadome myślenie opiera się na różnych formach procesów nieświadomych. Co więcej, w książce sporo trafnych sformułowań, wyrażających pochwałę tych procesów. „Nieświadomość może przewyższać świadomy umysł pod względem zdolności uczenia się złożonych wzorów”. Ale minimalizując świadomą kontrolę, „trzeba pozwolić, aby nieświadomość przyszła z pomocą”. Nic dodać, nic ująć, bo przecież umysł człowieka nie jest wyłącznie podporządkowany wąskim regułom. Obrona racjonalności nie może przyjmować skrajnej postaci, gdyż przetwarzanie intuicyjne i nieświadome na długi rodowód ewolucyjny. Książkę Nisbetta polecić warto nie tylko osobom zainteresowanym ograniczeniami racjonalności, ale także poszukującym ogólniejszego spojrzenia na umysł.

Czesław S. Nosal, „Nowe Książki” 10/2016

Autor: Richard E. Nisbett
Tytuł: Mindware. Narzędzia skutecznego myślenia, przeł. A. Książki psychologiczne
Tytuł oryginału: Mindware: Tools for Smart Thinking
Wydawnictwo: Smak Słowa
Miejsce i data wydania: Sopot 2016
Liczba stron: 320
ISBN: 978-83-648-4650-2