Efekt placebo (placebo effect)

Czym jest placebo?

Placebo to pojęcie stosowane zarówno w medycynie, jak i w psychologii, które odnosi się do interwencji lub substancji, która sama w sobie nie posiada żadnych aktywnych właściwości leczniczych, ale mimo to wywołuje efekt terapeutyczny u pacjenta. W ujęciu psychologicznym, zjawisko placebo jest silnie związane z oczekiwaniami pacjenta oraz jego wiarą w skuteczność danego leczenia. Efekt placebo pokazuje, jak potężny wpływ mają czynniki psychologiczne na zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka.

Definicja

Efekt placebo w psychologii można zdefiniować jako pozytywną zmianę w stanie zdrowia pacjenta, która wynika wyłącznie z jego przekonań, że otrzymuje skuteczne leczenie, choć w rzeczywistości podana substancja (np. cukrowa pigułka) nie ma właściwości farmakologicznych. Kluczowym elementem jest tutaj przekonanie pacjenta, które samo w sobie może prowadzić do poprawy objawów, zmniejszenia bólu, a nawet realnych zmian fizjologicznych w organizmie.

W badaniach klinicznych efekt placebo jest często używany jako grupa kontrolna, aby porównać rzeczywiste działanie leków lub terapii. Pacjenci w grupie placebo nie są świadomi, że otrzymują substancję nieaktywną, co pozwala zmierzyć, jak duży wpływ na wynik leczenia ma sama wiara w skuteczność terapii.

Placebo – substancja, która wydaje się być lekiem, choć nim nie jest. Tabletki placebo często określa się mianem „pigułek cukrowych”, ponieważ zamiast rzeczywistego leku mogą zawierać jedynie cukier. PKK I 49.

Placebo – 1. Z założenia obojętna substancja lub upozorowane leczenie zastosowane wobec grupy kontrolnej w celu porównania z efektami substancji czynnej lub rzeczywistego leczenia. 2. Terapia psychologiczna, w odróżnieniu od farmakologicznej. (łac. placebo spodobam się, od Placebo Domino spodobam się Panu, słowa rozpoczynające mszę za zmarłego w Kościele katolickim). CS 520.

Efekt placebo (placebo effect) – pozytywny lub terapeutyczny efekt będący wynikiem samego tylko zastosowania placebo (1). 30-40% pacjentów z rozmaitymi objawami i zaburzeniami psychicznymi i fizycznymi wykazuje poprawę po zastosowaniu placebo. Zob. też samospełniające się proroctwo. Por. efekt nocebo. CS 173.

Jakie są psychologiczne mechanizmy działania placebo?

Efekt placebo wywołuje mechanizmy związane z kondycją psychiczną pacjenta, w szczególności z jego oczekiwaniami. Wśród najważniejszych psychologicznych mechanizmów działania placebo wyróżnia się:

1. Oczekiwania – pacjenci, którzy wierzą, że leczenie przyniesie efekty, często rzeczywiście doświadczają poprawy. Oczekiwania mają wpływ na układ nerwowy, który może regulować procesy fizjologiczne, takie jak ból czy stan zapalny.
2. Warunkowanie – w wielu przypadkach, efekt placebo działa na zasadzie skojarzeń, jakie pacjent zbudował wcześniej. Na przykład osoba, która w przeszłości doświadczyła ulgi po przyjęciu konkretnej tabletki, może poczuć poprawę zdrowia po przyjęciu nieaktywnej substancji przypominającej tę tabletkę.
3. Autonomiczny układ nerwowy – placebo może wpływać na system nerwowy, który reguluje wiele procesów ciała, takich jak tętno, ciśnienie krwi czy reakcje immunologiczne. Uważa się, że oczekiwanie poprawy zdrowia może stymulować autonomiczny układ nerwowy do poprawy tych funkcji.

Efekt placebo w leczeniu psychologicznym

Placebo znajduje szerokie zastosowanie w badaniach psychologicznych, a także w leczeniu niektórych zaburzeń psychicznych, takich jak depresja czy lęki. W przypadku terapii psychologicznych, efekt placebo może wynikać z samego faktu zaangażowania się w terapię oraz wiary pacjenta, że proces ten przyniesie poprawę. Badania pokazują, że placebo może redukować odczuwanie bólu, poprawiać nastrój, a także wpływać na zaburzenia lękowe.

Jednym z fascynujących aspektów placebo w psychologii jest jego zdolność do wywoływania zmian neurochemicznych w mózgu. Badania wykazały, że podczas działania placebo aktywują się te same obszary mózgu, co podczas rzeczywistego leczenia farmakologicznego, co sugeruje, że wiara pacjenta może bezpośrednio wpływać na neurobiologię jego organizmu.

Efekt nocebo – negatywna strona placebo

Warto także wspomnieć o przeciwieństwie efektu placebo, czyli efekcie nocebo. W tym przypadku, pacjent, który spodziewa się negatywnych skutków ubocznych terapii lub leczenia, może ich doświadczyć, mimo że nie otrzymuje substancji, która mogłaby faktycznie wywołać te skutki. Efekt nocebo ilustruje, jak negatywne oczekiwania mogą wpływać na percepcję bólu, objawów choroby czy skutków ubocznych leczenia.

Jakie jest zastosowanie placebo w terapii?

Placebo w psychologii może być używane jako narzędzie wspierające terapię. Chociaż nieetyczne jest świadome podawanie placebo bez wiedzy pacjenta w praktyce klinicznej, samo zrozumienie mechanizmów placebo może pomóc terapeutom w optymalizowaniu efektów leczenia. Zwiększanie pozytywnych oczekiwań pacjenta oraz budowanie zaufania do procesu terapeutycznego to elementy, które mogą wzmacniać skuteczność terapii, bazując na mechanizmach działania placebo.

Podsumowanie

Podsumowując, efekt placebo w psychologii pokazuje, jak potężnym narzędziem są oczekiwania, wiara i psychika człowieka w kontekście zdrowia i leczenia. To fascynujące zjawisko podkreśla, że psychika ma ogromny wpływ na procesy fizjologiczne i samopoczucie człowieka.

Wypisy z literatury psychologicznej

Wielu z nas słyszało zapewne o efekcie placebo w kontekście rozmaitych leków i terapii. Otóż jeśli spodziewamy się, że dany lek nam pomoże, to można z większym prawdopodobieństwem liczyć, że tak właśnie się stanie. Już samo przeświadczenie, że dana tabletka pomoże, w wielu wypadkach prowadzi do poprawy – nawet jeśli przyjmujemy tylko sprasowany cukier. według badaczy zajmujących się mózgiem efekt placebo wiąże się między innymi z tym, że przekonania jako przejawy aktywności mózgowej mogą powodować rzeczywiste zmiany w reakcjach organizmu. UPN 36.

Efekt placebo stanowi jedno z najbardziej intrygujących zjawisk w opiece zdrowotnej, łącznie z psychoterapią. W kilku badaniach wykazano występowanie efektu placebo z mózgu. Kiedy pacjenci są przekonani, że otrzymują lek przeciwbólowy, w mózgu uwalniają się endogenne opoidy. Efekt placebo pokazuje, że przekonanie zmienia mózg i sposób, w jaki doświadczamy swoje ciało. AUM 30.

Tak, słowa bez wątpienia mają dużą moc. Wystarczy puścić w obieg niesprawdzone informacje o szczególnie uzdolnionej grupie uczniów, odczekać 12 miesięcy, by w efekcie takiego zabiegu ich wyniki w nauce rzeczywiście znacząco się poprawiły. Tak jak w eksperymencie znanym jako „Pigmalion w klasie” przeprowadzonym wiosną 1964 roku w jednej z amerykańskich szkół podstawowych. Jego autorzy Rosenthal i Jacobsen przebadali testem o profesjonalnie brzmiącej nazwie „harwardzki test uczenia się” grupę 500 uczniów z klas I-IV. Nauczycieli poinformowano, że to bardzo trafne narzędzie do prognozowania u uczniów zdolności szybkiego uczenia się. Pozwolono im również zapoznać się uzyskanymi wynikami testu, ale nie mogli ich dalej upubliczniać i zobligowani zostali, aby zachować tę wiedzę tylko dla siebie. SPW 205.

Skutek takiej procedury zaskoczył wszystkich. Już po roku bowiem wszyscy uczniowie wytypowani jako potencjalnie najzdolniejsi rzeczywiście osiągali najlepsze wyniki z angielskiego, matematyki oraz w testach badających inteligencję. Czas uchylić kurtynę i wspomnieć o drobnej nieścisłości wplecionej przez pomysłodawców eksperymentu w jego procedurę. A mianowicie rzekomy harwardzki test uczenia się był zwykłym testem na inteligencję, a 20 proc. Uczniów najlepiej w nim wypadających dostało tę ocenę nie na podstawie uzyskanych wyników, ale w wyniku losowania. O tym, kto znalazł się na liście najlepiej rokujących, zadecydował więc zwykły przypadek. SPW 205.

Najbardziej fascynujące, że ów ślepy los błyskawicznie otworzył wytypowanym wybrańcom furtkę do lepszego rozwoju, a kluczem do sukcesu okazała się silna wiara i przekonanie nauczycieli, że oto mają do czynienia z bardzo uzdolnionym młodym człowiekiem. Dodatkowa porcja troski, uwagi, zachęty i motywacji przyprawiona o odpowiednie komunikaty, ton głosu, mowę ciała ożywiła drzemiące w uczniach pokłady zdolności i ich potencjał rozwoju. Podobnie jak w micie o Pigmalionie, mitycznym królu Cypru i artyście, który za pomocą dłuta wyrzeźbił swój ideał kobiety. Gorące uczucie, którym obdarzył posąg, sprawiło, że doczekał się cudu i Galatea ożyła. SPW 205.

Domyślać się tylko możemy, że wiedli oni długie i szczęśliwe życie. W przypadku klasowego eksperymentu tymczasem nie ma miejsca na wątpliwości, potwierdził on bowiem, że to, w co wierzymy, niesie ze sobą ogromny potencjał zmian. Zarówno dla nas, jak i najbliższego otoczenia. Niby nic, drobna uwaga lub myśl, zasłyszana gdzieś w biegu informacja, strzępek wiedzy przekazanej w tajemnicy, i stajemy się inspiratorem, rzeźbiarzem talentu, mentorem rozwoju. Zwykłe placebo, a jakie niezwykłe efekty. SPW 205-206.

Polecane książki

• Andrew M. Colman: Słownik psychologii
• F. G. Zimbardo, R. L. Johnson, V. McCann: Psychologia. Kluczowe koncepcje, t. 1, Podstawy psychologii
• John B. Arden: Umysł, mózg, gen. W kierunku zintegrowanej psychoterapii
• Christine A. Padesky, Dennis Greenberger: Umysł ponad nastrojem. Zmień nastrój poprzez zmianę sposobu myślenia

Zobacz także

• Autonomiczny układ nerwowy
• Mózg