Spis treści

Czym jest model świata w ujęciu psychologicznym?

Model (obraz) świata w ujęciu psychologicznym to złożona i wieloaspektowa struktura poznawcza, która odgrywa kluczową rolę w sposobie, w jaki jednostka postrzega i interpretuje rzeczywistość. To wirtualna „mapa”, na której człowiek opiera swoje rozumienie otaczającego go świata, ludzi, wydarzeń i relacji. Model ten jest unikalny dla każdej osoby, ale opiera się na wspólnych mechanizmach psychologicznych, które rozwijają się w trakcie życia. W tej koncepcji świat nie jest postrzegany w sposób obiektywny, ale przez pryzmat osobistych przekonań, wartości, doświadczeń i wyuczonych schematów.

Składniki modelu świata

Model świata jednostki składa się z wielu różnych elementów, które wzajemnie się przeplatają i wpływają na siebie. Do głównych komponentów należą:

Przekonania i wartości – to fundamentalne zasady, które jednostka uznaje za prawdziwe i które wpływają na jej ocenę moralną, społeczną i emocjonalną. Przekonania kształtują to, jak człowiek postrzega świat i jak reaguje na różne sytuacje, osoby oraz wydarzenia. Na przykład osoba wierząca w to, że ludzie są z natury dobrzy, będzie skłonna interpretować działania innych w bardziej pozytywnym świetle.
Doświadczenia życiowe – osobiste doświadczenia odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu modelu świata. Każde doświadczenie, zwłaszcza to, które silnie oddziałuje emocjonalnie, zostawia w człowieku ślad i wpływa na jego dalsze postrzeganie rzeczywistości. Trauma, sukcesy, porażki czy relacje interpersonalne kształtują model świata jednostki w sposób często podświadomy.
Schematy poznawcze – to automatyczne wzorce myślenia, które pomagają jednostce interpretować i porządkować napływające informacje. Schematy te ułatwiają przetwarzanie danych, ale mogą również prowadzić do błędów poznawczych i zniekształconego obrazu rzeczywistości. Przykładem schematu poznawczego może być tendencyjność poznawcza, która sprawia, że osoba dostrzega tylko te informacje, które potwierdzają jej wcześniejsze przekonania.
Społeczny kontekst – kultura, w której dorasta jednostka, również wpływa na jej model świata. Normy społeczne, tradycje, zasady moralne i język stanowią nieodłączną część tego, jak jednostka widzi siebie i innych w świecie. Człowiek przyswaja te normy i integruje je w swoim modelu rzeczywistości, co sprawia, że postrzeganie świata może różnić się między jednostkami z różnych kultur.
Emocje – uczucia odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu obrazu świata. Silne emocje, zarówno pozytywne, jak i negatywne, wpływają na to, jak człowiek interpretuje wydarzenia i ludzi wokół siebie. Na przykład osoby odczuwające chroniczny strach mogą postrzegać świat jako bardziej niebezpieczne miejsce.
Perspektywa czasowa – postrzeganie przeszłości, teraźniejszości i przyszłości wpływa na model świata jednostki. Osoba, która koncentruje się na przeszłych porażkach, może mieć bardziej pesymistyczny obraz świata niż ta, która skupia się na możliwościach, jakie przynosi przyszłość.

Jak powstaje model świata?

Model świata rozwija się od wczesnego dzieciństwa i jest wynikiem interakcji między biologicznymi predyspozycjami jednostki a jej środowiskiem społecznym. Dziecko, poprzez obserwację i doświadczanie świata, zaczyna budować swoje pierwsze schematy poznawcze, które pomagają mu porządkować napływające informacje. Początkowo model ten opiera się głównie na informacjach przekazywanych przez rodziców i najbliższe otoczenie, ale w miarę dorastania jednostka zaczyna modyfikować i rozwijać swój obraz świata na podstawie własnych doświadczeń.

Ważnym momentem w kształtowaniu modelu świata jest okres dorastania, kiedy jednostka zaczyna wchodzić w interakcje z szerszym otoczeniem społecznym. Wówczas jej przekonania i wartości mogą być konfrontowane z innymi perspektywami, co prowadzi do ewolucji modelu świata. Na przykład młody człowiek, który dorastał w konserwatywnej rodzinie, może w okresie dorastania zetknąć się z bardziej liberalnymi poglądami, co może wpłynąć na modyfikację jego przekonań i wartości.

Rola modelu świata w funkcjonowaniu jednostki

Model świata ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania jednostki, ponieważ pomaga jej w interpretowaniu i zrozumieniu otaczającej rzeczywistości. To, jak jednostka postrzega świat, wpływa na jej reakcje emocjonalne, decyzje, wybory życiowe i relacje interpersonalne. Oto kilka kluczowych funkcji modelu świata:

Orientacja w świecie – model świata pozwala jednostce zrozumieć, co dzieje się wokół niej, i przewidywać konsekwencje swoich działań. Dzięki temu może podejmować decyzje oparte na wcześniejszych doświadczeniach i przekonaniach.
Regulacja emocji – postrzeganie świata wpływa na emocje, a emocje z kolei mogą wpływać na to, jak jednostka interpretuje wydarzenia. Osoba, która widzi świat w sposób pozytywny, może łatwiej radzić sobie z trudnymi sytuacjami, podczas gdy pesymistyczne postrzeganie świata może prowadzić do chronicznego stresu i lęku.
Kształtowanie tożsamości – model świata wpływa na to, jak jednostka postrzega samą siebie w kontekście społecznym. Przekonania o własnych możliwościach, wartościach i roli w społeczeństwie są integralną częścią obrazu świata.
Interakcje społeczne – model świata wpływa na to, jak jednostka wchodzi w relacje z innymi ludźmi. Osoby, które mają bardziej otwarty i pozytywny model świata, są zwykle bardziej skłonne do budowania trwałych i zdrowych relacji interpersonalnych, podczas gdy negatywny obraz świata może prowadzić do izolacji i trudności w relacjach.

Zmiana modelu świata

Chociaż model świata jest stosunkowo stabilny, może ulec zmianie w wyniku nowych doświadczeń, refleksji nad własnym życiem lub interakcji z innymi osobami. Ważnym czynnikiem wpływającym na zmianę modelu świata jest tzw. dysonans poznawczy – stan, w którym jednostka doświadcza sprzeczności między swoimi przekonaniami a nowymi informacjami lub doświadczeniami. Aby zmniejszyć ten dyskomfort, jednostka może modyfikować swoje przekonania lub sposób postrzegania świata.

Zmiana modelu świata może również nastąpić w wyniku terapii psychologicznej, zwłaszcza w nurcie poznawczo-behawioralnym, który koncentruje się na zmianie schematów poznawczych i przekonań.

Wypisy z literatury psychologicznej

Nie doświadczamy świata bezpośrednio – doświadczamy swojej subiektywnej reprezentacji świata. To, co widzimy, co słyszymy i co czujemy, zostaje przekształcone w myśl lub interpretację, w model świata, który staje się naszą rzeczywistością. Każdy z nas ma swój indywidualny model rzeczywistości. Osoba wychowana w ubogiej społeczności wiejskiej będzie postrzegała świat zupełnie inaczej niż osoba dorastająca w dużym mieście. SKP 105.

W zależności od tego, czy urodziliśmy się z wadą wzroku, czy też mamy doskonały wzrok; czy jesteśmy sierotami, czy może dziećmi rabina; czy w szkole bez trudu zdobywaliśmy piątki, czy też ledwo udawało się nam zapracować na trójki, tworzymy model świata, który odpowiada naszemu doświadczeniu. Model świata pozwala nam zrozumieć to, co się dzieje. Wskazuje, co jest naprawdę ważne, co powinniśmy zauważyć, a co zignorować, dlaczego ktoś zachowuje się tak, a nie inaczej, jakie decyzje są dla nas najlepsze. Mówi też o tym, kim jesteśmy w relacjach z innymi ludźmi. SKP 105.

Większość ludzi mówi tak, że innym bardzo trudno jest w pełni zrozumieć ich doświadczenie. Ponieważ model świata drugiego człowieka pozostaje niewiadomą, łatwo założyć – i jest to kuszące – że my i nasz rozmówca postrzegamy świat w jednakowy sposób. Ludzie jednak bazują na różnych doświadczeniach, a te same słowa bardzo rzadko znaczą to samo dla nas, co dla innych. SKP 107.

Czytanie w myślach wiąże się z przekonaniem, że wiemy, co myśli lub czuje druga osoba, choć nie rozmawiamy z nią o tym bezpośrednio. Zniekształca ono nasz model świata, gdyż nieodmiennie prowadzi do formułowania błędnych wniosków. Jest związane z procesem zwanym projekcją – z oczekiwaniem, że inni ludzie czują i reagują tak samo jak my. Osoba czytająca w myślach nie obserwuje ani nie słucha wystarczająco uważnie, aby zauważyć, że inni doświadczają świata w odmienny sposób. SKP 117.

Model (model) – celowo uproszczona i zazwyczaj wyidealizowana wyobrażeniowa reprezentacja (1) zjawiska, charakteryzująca się jego podstawowymi właściwościami, które są wyraźnie zdefiniowane (lub fizycznie obecne) i z której można dedukować inne właściwości przez logiczne rozumowanie (lub empiryczna obserwację, jeżeli model jest obiektem fizycznym). Wnioski wyprowadzone z modelu dotyczą tylko modelu i niekoniecznie rzeczywistości, której reprezentowanie jest jego celem, ale jeżeli w modelu uchwycone są ważne cechy zjawiska, to wtedy wnioski te mogą dotyczyć zjawiska jako takiego. Do najbardziej nośnych modeli abstrakcyjnych w historii nauki zalicza się geometria euklidesowa odzwierciedlająca stosunki przestrzenne mechanika Newtona będąca modelem wzajemnego oddziaływania ciał fizycznych i działających na nie sił. CS 404.

Słownik: wykaz pojęć Bibliografia: wykaz skrótów