Kara / Karanie (punishment)

Kara jako mechanizm psychologiczny – co warto wiedzieć?

Kara to jeden z fundamentalnych mechanizmów psychologicznych wykorzystywanych w kształtowaniu zachowania. Jest to świadome działanie mające na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia niepożądanego zachowania w przyszłości. W psychologii, kara stanowi przeciwieństwo nagrody i jest elementem szerszego zakresu technik modyfikacji zachowania, które mają swoje korzenie w behawioryzmie.

Czym jest kara w rozumieniu psychologicznym?

Kara (punishment) to działanie następujące po niepożądanym zachowaniu, które ma na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa ponownego wystąpienia tego zachowania. W psychologii behawioralnej wyróżniamy dwa główne rodzaje kar: pozytywne (dodanie nieprzyjemnego bodźca) oraz negatywne (odebranie przyjemnego bodźca). Warto pamiętać, że skuteczność kary zależy od wielu czynników, w tym od jej natychmiastowości, konsekwencji w stosowaniu oraz intensywności.

Według badaczy, kara może być skuteczna w krótkoterminowej modyfikacji zachowania, jednak rzadko prowadzi do trwałych zmian bez dodatkowych interwencji. Jak podkreśla wielu psychologów, stosowanie kar powinno być ostatecznością, a nie pierwszym wyborem w procesie wychowawczym czy terapeutycznym.

Jakie rodzaje kar możemy wyróżnić?

W psychologii i pedagogice wyróżnia się kilka głównych typów kar:

• Kary fizyczne (cielesne) – związane z zadawaniem bólu lub dyskomfortu fizycznego
• Kary psychologiczne – obejmujące zawstydzanie, krytykę, izolację emocjonalną
• Kary naturalne – będące naturalną konsekwencją działań (np. poparzenie się po dotknięciu gorącej powierzchni)
• Kary logiczne – powiązane z niewłaściwym zachowaniem (np. sprzątanie po zrobieniu bałaganu)

Czy kara faktycznie działa?

Skuteczność kary jest tematem wielu badań i dyskusji. Wyniki badań wskazują, że choć kara może prowadzić do szybkiego wygaszenia niepożądanego zachowania, to często wywołuje również negatywne skutki uboczne.

Aspekt	Kary	Pozytywne wzmocnienia
Natychmiastowy efekt	Często wysoki	Umiarkowany
Długoterminowa skuteczność	Niska	Wysoka
Efekty uboczne	Lęk, agresja, unikanie	Rzadko negatywne
Wpływ na relacje	Często pogorszenie	Zazwyczaj poprawa
Rozwój samokontroli	Ograniczony	Znaczący

Jak kary funkcjonują w naszym codziennym życiu?

Kary są nieodłącznym elementem życia społecznego i występują w wielu kontekstach:

• W systemie prawnym – grzywny, ograniczenie wolności, więzienie
• W edukacji – oceny niedostateczne, uwagi, zatrzymanie po lekcjach
• W relacjach rodzinnych – zakazy, ograniczenie przywilejów, „szlaban”

Nawet w dorosłym życiu doświadczamy konsekwencji naszych działań, które można uznać za formy kary, jak np. mandat za przekroczenie prędkości czy społeczne wykluczenie za łamanie norm grupowych.

Jakie są alternatywy dla karania?

Współczesna psychologia proponuje wiele skuteczniejszych alternatyw dla tradycyjnych kar:

• Wzmacnianie pozytywne – nagradzanie pożądanych zachowań zamiast karania niepożądanych
• Naturalne i logiczne konsekwencje – pozwalanie dziecku doświadczyć naturalnych skutków swoich działań
• Dialog i wyjaśnianie – tłumaczenie przyczyn i skutków niewłaściwych zachowań

Jak skutecznie stosować kary, jeśli są konieczne?

Jeśli decydujemy się na stosowanie kar, warto pamiętać o kilku zasadach, które zwiększą ich skuteczność i zminimalizują negatywne konsekwencje. Kara powinna być:

• Natychmiastowa – stosowana zaraz po niewłaściwym zachowaniu
• Konsekwentna – zawsze stosowana w podobnych sytuacjach
• Proporcjonalna – odpowiednia do przewinienia
• Zrozumiała – dziecko/osoba musi rozumieć, za co jest karana
• Tymczasowa – nie powinna być przeciągana w czasie

Podsumowanie

Kara jako mechanizm psychologiczny może być skutecznym narzędziem modyfikowania zachowania w krótkim okresie, jednak jej długotrwałe stosowanie często prowadzi do niekorzystnych efektów ubocznych. Współczesna psychologia skłania się raczej ku pozytywnym metodom wzmacniania pożądanych zachowań oraz stosowaniu naturalnych i logicznych konsekwencji zamiast tradycyjnych kar.

Pamiętajmy, że celem wychowania i terapii nie jest podporządkowanie jednostki poprzez karanie, ale rozwijanie samoświadomości, odpowiedzialności i wewnętrznej motywacji do właściwego postępowania.

Wypisy z literatury psychologicznej

Kara (punishment) – dodanie lub usunięcie czegoś z otoczenia skutkujące zredukowaniem zachowania; zob. kara pozytywna, kara negatywna. BWD 178.    

Kara – awersyjna konsekwencja reakcji zmniejszająca jej siłę (por. wzmocnienie negatywne). PKK II 144.

Karanie pozytywne – podawanie bodźca awersyjnego po danej reakcji. PKK II 144.

Kara pozytywna (positive punishment) – konsekwencja polegająca na tym, że po pojawieniu się zachowania do otoczenia dodaje się coś niepożądanego lub negatywnego, skutkująca redukcją tego zachowania w przyszłości. BWD 179.

Blokowanie reakcji (response blocking) – typ kary pozytywnej; polega na fizycznym powstrzymaniu kogoś przed angażowaniem się w zachowanie niepożądane. BWD 177.

Praktyka pozytywna (positive practice) – typ kary pozytywnej; ponawiane angażowane karanej osoby we właściwe zachowanie, zastępujące zachowanie niepożądane – albo pewną określoną liczbę razy, albo przez wyznaczony czas. BWD 180.

Nagana słowna (verbal reprimand) – typ kary pozytywnej; ustne ostrzeżenie użyte do wyrażenia rozczarowania lub dezaprobaty. BWD 179.

Kara negatywna (negative punishment) – konsekwencja polegająca na tym, że po pojawieniu się zachowania z otoczenia usuwa się coś pożądanego lub pozytywnego, skutkująca redukcją tego zachowania w przyszłości. BWD 179.

Karanie negatywne – usunięcie atrakcyjnego bodźca  po danej reakcji. PKK II 144.

Kara negatywna polega na usunięciu bezpośrednio po wystąpieniu jakiegoś zachowania czegoś, czego brak doprowadzi do zredukowania prawdopodobieństwa pojawienia się tego zachowania w przyszłości. BWD 64.

Niewystarczająca kara (insufficient punishment) – przyczyna dysonansu, który zostaje wzbudzony wtedy, gdy ludziom brak wystarczającego uzasadnienia zewnętrznego dla powstrzymania się od pożądanej czynności lub rezygnacji z ulubionego przedmiotu, co zwykle powoduje uznanie przez nich tej czynności lub przedmiotu za mniej atrakcyjne. ACI 420.

Hiperkorekcja (overcorrection) – typ kary pozytywnej; doprowadzenie otoczenia do stanu lepszego niż ten sprzed zaangażowania się w zachowanie niepożądane. BWD 178.

Kara jest całkowitym przeciwieństwem wzmocnienia – to strategia, której używamy, kiedy chcemy zmniejszyć prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia danego zachowania. BWD 60.

Karanie jako sposób wpływania na zachowanie stwarza różne trudności, co potwierdzają nauczyciele i strażnicy więzienni. Pod pewnymi względami kara działa jak przeciwieństwo wzmocnienia. Kara jest zatem awersyjną konsekwencją stosowaną po to, by osłabić zachowanie, po którym następuje. PKK II 144.

Podobnie jak wzmocnienie kary są dwojakiego rodzaju: negatywne i pozytywne. Jeśli pojęcie pozytywnej kary wydaje ci się cokolwiek dziwne, nie zapominaj, że w świecie stosowanej analizy zachowania określenia „pozytywne” i „negatywne” nie są traktowane równoznacznie ze słowami „dobre” i „złe”. „Pozytywne” odnosi się do dodania bodźca do otoczenia, natomiast „negatywne” oznacza usunięcie bodźca. Zatem kara pozytywna polega na dodaniu bezpośrednio po wystąpieniu jakiegoś zachowania czegoś, co doprowadzi do zredukowania tego zachowania w przyszłości.

Przykładem kary pozytywnej jest naliczenie odsetek po niezapłaceniu rachunku na czas – dodanie opłaty zredukuje zachowanie polegające na nieregulowaniu zobowiązań finansowych w terminie. Przykładem kary negatywnej jest powszechna wśród rodziców strategia odbierania dziecku jego ulubionego przedmiotu – powiedzmy, urządzenia elektronicznego – gdy źle się zachowuje. Rodzic zakłada, że pozbawienie dziecka pożądanego obiektu, zależne od niewłaściwego zachowania, doprowadzi do zredukowania tego zachowania w przyszłości. BWD 61-62.

Ponadto w karzącym środowisku – czy to będzie więzienie, szkoła czy dom – ludzie uczą się, że kara i agresja są akceptowanymi sposobami wpływania na innych. Ten związek między karaniem a agresją tłumaczy także to, dlaczego maltretujący dzieci rodzice tak często pochodzą z rodzin pełnych przemocy, i dlaczego agresywni przestępcy tak często pochodzą z rodzin, w których agresywne zachowanie wobec dzieci jest czymś zwyczajnym. Niestety, dobrze udokumentowany fakt, że karanie często prowadzi do agresji, nie jest jeszcze w społeczeństwie powszechnie znany. PKK II 147.

Kara powinna być ukierunkowana wyraźnie na dane zachowanie i być jego logiczną konsekwencją, a nie atakiem na charakter karanej osoby (poniżanie, sarkazm, zniewago słowne), ani zadawaniem jej bólu fizycznego. PKK II 149.

Znamy więc dwa źródła poczucia winy: lęk przed autorytetem i późniejszy lęk przed nad-ja. To pierwsze zmusza do wyrzeczenia się zaspokojeń popędu, to drugie – jako że nie można ukryć przed nad-ja żywienia zakazanych życzeń – dodatkowo do ukarania. FKC 100.

Wzmocnienie działa jak nagroda. Jeśli pojawia się natychmiast po wystąpieniu pożądanego zachowania, w oczywisty sposób zachęca do jego powtarzania. Kulka pokarmu podana gołębiowi wchodzącemu po drabince wzmacniała takie zachowanie. Zachęcała tego konkretnego ptaka do dalszego wspinania się po drabince. Karanie działa prawie dokładnie odwrotnie. Jeśli pojawia się natychmiast po wystąpieniu niepożądanego zachowania, zniechęca do jego powtarzania.

Najczęściej karanie było „awersyjne”, czyli nieprzyjemne, jak na przykład rażenie prądem. Po porażeniu szczury przerywały wszelkie czynności, którym właśnie się oddawały. Jeżeli przez jakiś czas to samo zachowanie wywoływało kolejne porażenia, zaczynały go w ogóle unikać. Dzięki awersyjnemu doświadczeniu „oduczyły się” danego zachowania. przynajmniej na jakiś czas. Przez kilkadziesiąt lat w wielu laboratoriach specjaliści zajmujący się tą dziedziną psychologii pieczołowicie rozpracowywali kluczowe zasady rządzące wpływem interakcji z otoczeniem na zachowanie praktycznie wszystkich organizmów.

Wzmacnianie i karanie oraz inne terminy, takie jak bodziec, reakcja, kształtowanie, warunkowanie sprawcze, wzmacnianie negatywne czy wygaszanie należały do żargonu dziedziny, w której uczestnicy badań dowiadują się z otoczenia, co powinni robić, a czego nie, żeby dostać „nagrodę” lub uniknąć „kary”. Eksperymentatorzy natomiast doskonalili umiejętność kontroli środowiska nagród i kar, aby lepiej manipulować zachowaniem. To właśnie była nauka zwana behawioryzmem. DZA 207.

Aby zademonstrować, na czym polega ABC analizy zachowania, chętnie odwołuję się do metafory bólu głowy. Większość z nas, czując narastający ból głowy, sięga po jakiś środek przeciwbólowy w nadziei, że ból osłabnie, gdy tylko lekarstwo zacznie działać. Zmienną poprzedzającą jest w tym scenariuszu odczuwany przez ból głowy. W reakcji na ból bierzemy lekarstwo – czyli podejmujemy zachowanie. Jego idealną konsekwencją byłoby wyeliminowanie bólu, my jednak przeanalizujemy obydwie możliwości rozwoju wypadków w naszym scenariuszu.

Jeśli konsekwencją jest uśmierzenie bólu po przyjęciu leku, z większym prawdopodobieństwem skorzystamy z tego środka w przyszłości, ponieważ wiemy, że jest skuteczny. W tym przypadku mówimy, że zażycie lekarstwa zostało wzmocnione. Jeśli konsekwencja będzie odwrotna – ból nie ustąpi lub się zaostrzy – zmaleje prawdopodobieństwo, że w przyszłości znów sięgniemy po ten lek. W takiej sytuacji powiedzielibyśmy, że wzięcie lekarstwa zostało ukarane trwającym wciąż bólem lub jego wzmożeniem. BWD 30-31.

Jednak liczne opracowania naukowe dowodzą, że pomimo powszechności karania nie tylko jest ono mniej skuteczne od wzmocnienia, lecz także skutkuje długofalowymi negatywnymi konsekwencjami, takimi jak wyższy stopień agresji wśród jednostek, które otrzymywały kary. Dzieje się tak dlatego, że stosowane wobec nich negatywne taktyki stają się modelem dla ich własnych niewłaściwych zachowań. BWD 65.

Rodzice często twierdzą, że karzą dzieci, aby „dać im nauczkę”, karanie jednak uczy dzieci przede wszystkim tego, że kara jest odpowiednim środkiem komunikacji. BWD 65-66.

Wygaszanie to kolejna bardzo skuteczna procedura zmiany zachowania. Strategia ta polega na zaprzestaniu wzmacniania danego zachowania w celu jego stopniowego zredukowania. Wygaszanie jest niezwykle skutecznym sposobem redukcji zachowań niepożądanych bez konieczności  uciekania się do stosowania kar. W przeciwieństwie do karania wygaszanie polega na rozpoznaniu czynników wzmacniających, które sprzyjają wystąpieniu niepożądanego zachowania, a następnie redukowaniu tego zachowania przez eliminowanie źródeł wzmocnienia. BWD 78.

Co dzieje się z jednostką, gdy chodzi o unieszkodliwienie jej żądzy agresji? Coś bardzo osobliwego, czego nie mogliśmy odgadnąć, co jednak odgadnąć łatwo. Agresja zostaje skierowana do wewnątrz, zinternalizowana, de facto zaś zwrócona tam, skąd przyszła, a więc skierowana przeciwko własnemu ja. Tam przejmuje ją ta część ja, która przeciwstawia się jego reszcie jako nad-ja i teraz jako „sumienie” wykazuje tę samą srogą gotowość do agresji, jaką ja chętnie zaspokajałoby na innych, obcych indywiduach.

Napięcie między srogim nad-ja a poddanym mu ja określamy mianem świadomości winy; wyraża się ona jako potrzeba kary. Kultura ujarzmia więc wykazywaną przez jednostkę niebezpieczną żądzę agresji w ten sposób, że osłabia jednostkę, rozbraja ją i poddaje nadzorowi pewnej instancji w jej wnętrzu niczym okupantowi w zdobytym mieście. FKC 95.

Przypisy

• ACI = Elliot Aronson: Człowiek, istota społeczna, przeł. J. Radzicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012
• CS = Andrew M. Colman: Słownik psychologii, tłum. A. Cichowicz, M. Guzowska-Dąbrowska, P. Nowak, H. Turczyn-Zalewska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009
• MPS = David G. Myers: Psychologia społeczna, przeł. A. Bezwińska-Walerjan, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2003
• WPS = Bogdan Wojciszke: Psychologia społeczna, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013

*W artykule po symbolu literowym książki podano numer strony, z której pochodzi cytat.