Spis treści

Czym jest stosowana analiza zachowania i jakie problemy rozwiązuje?

Stosowana analiza zachowania (pol. SAZ, ang. ABA= Applied Behavior Analysis,) to podejście w psychologii, które bada, jak konkretne zmiany w zachowaniu mogą wpływać na poprawę jakości życia osób, które mają trudności w funkcjonowaniu społecznym, emocjonalnym lub poznawczym.

Opiera się na teorii uczenia się behawioralnego, która wskazuje, że nasze zachowanie jest wynikiem interakcji z otoczeniem i może być modyfikowane. Celem stosowanej analizy zachowania jest pomoc w rozwiązywaniu konkretnych problemów poprzez systematyczne wzmacnianie pożądanych zachowań i redukowanie tych niepożądanych.

co to jest stosowana analiza zachowania SAZ ABA

To podejście najczęściej stosowane jest w terapii dzieci i dorosłych z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, ADHD, zaburzeniami lękowymi i innymi problemami behawioralnymi. Terapia SAZ koncentruje się na wzmacnianiu umiejętności społecznych, komunikacyjnych oraz samodzielności. Pomaga zrozumieć, co wpływa na konkretne zachowania, i opracować skuteczne strategie ich modyfikacji.

Jak działa stosowana analiza zachowania i dlaczego jest skuteczna?

Stosowana analiza zachowania bazuje na kilku kluczowych założeniach. Po pierwsze, każde zachowanie ma swoją przyczynę, a także konsekwencje, które je utrwalają lub wygaszają. Analizując te elementy, terapeuta potrafi określić, jakie działania mogą zwiększać pożądane zachowanie. Techniki SAZ, takie jak wzmacnianie pozytywne, są skuteczne, ponieważ umożliwiają osobom przejmowanie kontroli nad swoimi reakcjami, ucząc nowych, bardziej adaptacyjnych sposobów postępowania.

Główne kroki stosowane w terapii SAZ to:

Ocena zachowania – zbieranie informacji o trudnych zachowaniach i okolicznościach, które je wywołują. Terapeuta może użyć obserwacji, wywiadów oraz testów diagnostycznych.
Określenie celów terapeutycznych – wskazanie pożądanych zachowań, które będą rozwijane, oraz tych, które wymagają redukcji.
Stworzenie i zastosowanie planu terapeutycznego – plan obejmuje techniki takie jak wzmocnienie pozytywne, nagrody czy techniki wygaszania niepożądanych reakcji.
Monitorowanie i modyfikacja strategii – regularna ocena postępów pozwala dostosowywać terapię do potrzeb pacjenta.

Stosowana analiza zachowania jest skuteczna, ponieważ daje konkretne narzędzia i techniki do nauki nowych zachowań w oparciu o powtarzalność, konsekwencję i systematyczność.

W jakich przypadkach stosowana analiza zachowania może być pomocna?

Stosowana analiza zachowania najczęściej stosowana jest w pracy z dziećmi z autyzmem, które doświadczają trudności w komunikacji, nawiązywaniu relacji społecznych oraz rozumieniu emocji innych osób. Terapia SAZ pomaga rozwijać te umiejętności, wprowadzając ćwiczenia, które dzieci mogą wykorzystywać w codziennym życiu. Bywa również stosowana w terapii zaburzeń takich jak:

ADHD – pomaga osobom z trudnościami w koncentracji i kontrolowaniu impulsów,
zaburzenia lękowe – uczy technik radzenia sobie z lękiem w oparciu o techniki desensytyzacji i wzmacniania pozytywnego,
zaburzenia zachowania – oferuje strategie zmiany zachowań agresywnych i destrukcyjnych.

Jakie są główne techniki używane w stosowanej analizie zachowania?

Stosowana analiza zachowania korzysta z różnych technik dostosowanych do potrzeb każdego pacjenta. Oto kilka kluczowych metod:

Wzmocnienie pozytywne – polega na nagradzaniu pożądanego zachowania, co zwiększa prawdopodobieństwo jego wystąpienia w przyszłości. Przykład? Dziecko, które mówi „proszę”, otrzymuje nagrodę, co zachęca do powtórzenia tego zachowania.
Karanie negatywne – nie polega na stosowaniu kar fizycznych, ale na usunięciu przyjemnego bodźca po wystąpieniu niepożądanego zachowania. Przykładem może być zabranie zabawki, gdy dziecko uderza rówieśnika.
Wygaszanie – polega na ignorowaniu niepożądanego zachowania, aż samoistnie wygaśnie. W sytuacji, gdy dziecko ignoruje polecenie, terapeuta może zredukować swoją reakcję na to zachowanie, co sprawia, że traci ono swoją siłę.
Modelowanie – terapeuta pokazuje odpowiednie zachowanie, które dziecko naśladuje. To szczególnie pomocne w nauce nowych umiejętności społecznych.
Łańcuchowanie – uczy krok po kroku sekwencji działań potrzebnych do wykonania zadania. To skuteczna metoda, szczególnie przy bardziej złożonych umiejętnościach, takich jak mycie rąk czy przygotowywanie posiłków.

Jak SAZ pomaga w radzeniu sobie z trudnymi emocjami?

Stosowana analiza zachowania nie tylko zmienia zachowanie, ale także pomaga w radzeniu sobie z emocjami. Osoby, które mają trudności z rozpoznawaniem i wyrażaniem emocji, mogą korzystać z tej terapii, by lepiej je identyfikować i wyrażać. Dzięki technikom wzmacniania, pacjent uczy się zdrowych sposobów na wyrażanie emocji, co redukuje zachowania impulsywne i agresywne.

Na przykład dzieci z autyzmem często mają trudności z regulacją emocji, co prowadzi do frustracji. SAZ stosuje techniki takie jak modelowanie i nagradzanie pozytywnego wyrażania emocji, ucząc je komunikować swoje potrzeby i emocje w sposób, który nie sprawia trudności ani im, ani ich otoczeniu.

Dlaczego SAZ budzi kontrowersje?

Choć stosowana analiza zachowania jest skuteczną terapią, niektórzy krytycy uważają, że skupia się ona nadmiernie na „korygowaniu” zachowań, które mogą być naturalne lub przynajmniej typowe dla osób ze spektrum autyzmu. Krytycy SAZ podnoszą, że próby zmiany takich zachowań mogą być postrzegane jako narzucanie normy i może to skutkować napięciem i stresem. Dlatego nowoczesne podejścia SAZ uwzględniają różnorodność w zachowaniach osób z autyzmem, koncentrując się na rozwijaniu praktycznych umiejętności bez zmuszania do zmian nieistotnych aspektów zachowania.

Jakie są efekty stosowania SAZ?

Efekty stosowana analizy zachowania mogą być znaczące, zwłaszcza przy systematycznym stosowaniu przez dłuższy czas. Badania pokazują, że SAZ może pomóc dzieciom z autyzmem zwiększyć umiejętności społeczne i komunikacyjne oraz radzenie sobie z emocjami, co prowadzi do lepszej integracji w środowisku szkolnym i domowym. U osób dorosłych przyczynia się do poprawy funkcjonowania społecznego i radzenia sobie z codziennymi wyzwaniami.

Stosowana analiza zachowania jest efektywna także w kontekście umiejętności życiowych – osoby poddawane tej terapii lepiej radzą sobie z codziennymi zadaniami, co może zwiększyć ich samodzielność.

Jak wygląda przyszłość stosowanej analizy zachowania?

Stosowana analiza zachowania stale ewoluuje. Dąży się do opracowania technik bardziej empatycznych i skoncentrowanych na potrzebach jednostki, które zyskują na popularności w kontekście terapii opartych na akceptacji i włączeniu społecznym.

Wypisy z literatury psychologicznej

Stosowana analiza zachowania (SAZ) (applied behavioral analisys, ABA) – dyscyplina naukowa skoncentrowana na utrwalaniu pozytywnych, sprzyjającej adaptacji społecznej zachowań poprzez zaprowadzanie zmian w bezpośrednim otoczeniu jednostki. BWD 180.

Stosowana analiza zachowania (SAZ) – dyscyplina naukowa skoncentrowana na utrwalaniu pozytywnych, sprzyjających adaptacji społecznej zachowań poprzez wprowadzanie w bezpośrednim otoczeniu jednostki zmian, które zachęcają ją do podejmowania zdrowych zachowań i zniechęcają ją do angażowania się w zachowania trudne. Ogólnie rzecz biorąc, SAZ pomaga zrozumieć, dlaczego określone zachowania się pojawiają, i dostarcza nam narzędzi do systematycznego modyfikowania zachowań istniejących, redukowania zachowań dezadaptacyjnych oraz uczenia dzieci nowych umiejętności. BWD 16.

Stosowana analiza zachowania od dziesięcioleci służy poprawianiu jakości życia ludzi ze specjalnymi potrzebami. Jednym z powodów, dla których interwencja terapeutyczna wciąż pozostaje złotym standardem terapii autyzmu, jest to, że SAZ jest tak różnorodna jak ludzie, którym służy. Zasady dotyczące zachowania, na których zasadza się SAZ, można odnieść do niemal każdej sytuacji. Stosowana analiza zachowania wykorzystywana jest między innymi w salach lekcyjnych, ośrodkach terapeutycznych, agencjach opiekunek dziecięcych, na terenie obiektów sportowych oraz w wielu innych sytuacjach, w których ta skuteczna metoda treningowa pomaga ludziom w realizacji ich celów. BWD 160.

Twórcą behawioryzmu był psycholog John Watson. W jego czasach psychologia była zdominowana przez badaczy skupionych jedynie na analizowaniu myśli świadomych i nieświadomych – czyli ukrytych funkcjach poznawczych, których nie można obserwować. BWD 16-17.

Watson stworzył ruch behawiorystyczny, nawołując do badań nad obserwowalnymi zachowaniami ludzkimi – czyli tym, co robimy, a co może być przez kogoś widziane, słyszane lub doświadczane w inny sposób. Watson przekonywał, że takie obserwacje stanowią równie ważny sposób na zyskiwanie rozumienia ludzkiej psychiki. Co więcej, Watson i inni pierwsi behawioryści wierzyli, że poprzez samą tylko analizę zachowania można wyjaśnić wszystko. Pogląd ów niewiele się zmieniał do czasu przedstawienia w latach czterdziestych XX wieku przez psychologa B.F. Skinnera argumentów za włączeniem do badań nad zachowaniem ludzkim analizy zachowań prywatnych, czyli tego, co nazywamy myślami. BWD 17.

Gdy w 1945 roku Skinner podzielił się z kolegami po fachu swoim nowatorskim spojrzeniem na zachowanie, wydawało im się ono tak niesłychane, że obwołali je koncepcją radykalną. Niemniej jednak to Skinnerowski behawioryzm radykalny przygotował grunt pod nowoczesną dziedzinę SAZ, która wykorzystuje odkryte przez badaczy zasady rządzące ludzkim zachowaniem do opracowywania strategii służących kształtowaniu tego zachowania. BWD 17.

SAZ od ponad 50 lat stanowi jedną z najlepszych – o ile nie najlepszą – dostępnych metod terapii autyzmu. BWD 24.

SAZ jest kluczem dekodującym, który pomoże ci rozszyfrować przekazy ukryte za zachowaniami twojego dziecka, dostarczając ci narzędzi do rozpracowania prawdziwych motywów tych zachowań. BWD 27.

Aby móc w pełni zrozumieć, na czym polega SAZ [stosowana analiza zachowania], musisz zacząć od nauki ABC. ABC analizy zachowania jest niemal tak łatwe do opanowania jak nauka elementarza i – moim zdaniem – tak samo fundamentalne. ABC to skrót od antecedent (zmienna poprzedzająca), behavior (zachowanie) i consequence (konsekwencja); są to trzy elementy składowe każdego skutecznego programu zmiany zachowania. BWD 29.

Aby zademonstrować, na czym polega ABC analizy zachowania, chętnie odwołuję się do metafory bólu głowy. Większość z nas, czując narastający ból głowy, sięga po jakiś środek przeciwbólowy w nadziei, że ból osłabnie, gdy tylko lekarstwo zacznie działać. Zmienną poprzedzającą jest w tym scenariuszu odczuwany przez ból głowy. W reakcji na ból bierzemy lekarstwo – czyli podejmujemy zachowanie. Jego idealną konsekwencją byłoby wyeliminowanie bólu, my jednak przeanalizujemy obydwie możliwości rozwoju wypadków w naszym scenariuszu. BWD 30-31.

Jeśli konsekwencją jest uśmierzenie bólu po przyjęciu leku, z większym prawdopodobieństwem skorzystamy z tego środka w przyszłości, ponieważ wiemy, że jest skuteczny. W tym przypadku mówimy, że zażycie lekarstwa zostało wzmocnione. Jeśli konsekwencja będzie odwrotna – ból nie ustąpi lub się zaostrzy – zmaleje prawdopodobieństwo, że w przyszłości znów sięgniemy po ten lek. W takiej sytuacji powiedzielibyśmy, że wzięcie lekarstwa zostało ukarane trwającym wciąż bólem lub jego wzmożeniem. BWD 31.

Wzmocnienie jest dla rodziców niezwykle cennym narzędziem, ponieważ można je wykorzystywać do nauczania przeróżnych zachowań: od prawidłowego posługiwania się przedmiotami aż po prowadzenie samochodu. Strategia ta pomoże ci rozwiązać wiele problemów, które napotykasz, wychowując dziecko z autyzmem. Wyjątkowość wzmocnienia wynika także z tego, że uczy ono nowych zachowań – i modyfikuje te istniejące – w pozytywny sposób, wykorzystujący mocne strony dziecka. BWD 41.

Wzmocnienie pozytywne to bezpośrednie dodanie bodźca, który – jeśli jest zależny od zachowania – zwiększa jego częstość w przyszłości. We wzmocnieniu pozytywnym po pojawieniu się zachowania następuje coś pożądanego, co będzie sprzyjało jego ponownemu pojawieniu się. przykładem takiego wzmocnienia może być przybicie piątki, udzielenie pochwały ustnej „dobra robota!” czy przyznanie punktów – czyli strategie podobne do tych, jakie stosują nauczyciele wobec uczniów, aby wzmacniać właściwa zachowania podczas lekcji. BWD 42.

Kara jest całkowitym przeciwieństwem wzmocnienia – to strategia, której używamy, kiedy chcemy zmniejszyć prawdopodobieństwo ponownego wystąpienia danego zachowania. BWD 60.

Liczne opracowania naukowe dowodzą, że pomimo powszechności karania nie tylko jest ono mniej skuteczne od wzmocnienia, lecz także skutkuje długofalowymi negatywnymi konsekwencjami, takimi jak wyższy stopień agresji wśród jednostek, które otrzymywały kary. Dzieje się tak dlatego, że stosowane wobec nich negatywne taktyki stają się modelem dla ich własnych niewłaściwych zachowań. BWD 65.

Blokowanie reakcji (response blocking) – typ kary pozytywnej; polega na fizycznym powstrzymywaniu kogoś przed angażowaniem się w zachowanie niepożądane. BWD 177.

Całkowita prezentacja (total task presentation) – procedura polegająca na nauczaniu wszystkich kroków tworzących łańcuch zachowań za każdym razem, gdy prezentowane jest zachowanie złożone. BWD 177.

Czasowe odosobnienie (time-out) – czasowa forma fizycznej izolacji, w wyniku której dziecko traci dostęp do naturalnych czynników wzmacniających, takich jak rozmowy z przyjaciółmi czy uczestnictwo w rodzinnym obiedzie. BWD 177.

Funkcjonalna ocena zachowania (functional behavior assessment, FBA) – oparty na obserwacji proces analityczny, który pomaga rozpoznać funkcję zachowania, opracować odpowiedniejsze sposoby komunikowania potrzeby związanej z tą funkcją oraz określić, jakie modyfikacje należy zaprowadzić w otoczeniu, by korzystnie wpłynąć na pojawienie się pożądanej zmiany zachowania. BWD 178.

Generalizacja (generalization) – mamy z nią do czynienia wtedy, gdy jakieś zachowanie wyuczone w jednym otoczeniu i w pewnych określonych okolicznościach jest podejmowane w podobnych otoczeniach i środowiskach, w których nie było nauczane. BWD 178.

Generalizacja bodźca (stimulus generalization) – tendencja do reagowania w nowym otoczeniu i wśród nowych osób w ten sam sposób, jak w znanym środowisku i w obecności znanych osób. BWD 178.

Indukcja (induction) – występuje wówczas, gdy warianty wyuczonego zachowania pojawiają się w obecności nowego bodźca lub zmiennej poprzedzającej bez wcześniejszych ćwiczeń. BWD 178.

Kara (punishment) – dodanie lub usunięcie czegoś z otoczenia skutkujące zredukowaniem zachowania; zob. kara pozytywna, kara negatywna. BWD 178.

Kara cielesna (corporal punishment) – rodzaj kary pozytywnej („pozytywna” oznacz tu dodanie) czegoś); zadanie fizycznego bólu w reakcji na zachowanie niepożądane. BWD 179.

Kara negatywna (negative punishment) – konsekwencja polegająca na tym, że po pojawieniu się zachowania z otoczenia usuwa się coś pożądanego lub pozytywnego, skutkująca redukcją tego zachowania w przyszłości. BWD 179.

Kara pozytywna (positive punishment) – konsekwencja polegająca na tym, że po pojawieniu się zachowania do otoczenia dodaje się coś niepożądanego lub negatywnego, skutkująca redukcją tego zachowania w przyszłości. BWD 179.

Konsekwencja (consequence) – wydarzenie, które następuje po zachowaniu i ma wpływ na to, czy w przyszłości zachowanie to ulegnie wzmożeniu czy redukcji. BWD 179.

Kontrast behawioralny (behavioral contrast) – mamy z nim do czynienia wtedy, gdy w pewnym określonym otoczeniu zachowanie zmienia się w odwrotny sposób do zmiany, jak zachodzi w nim w otoczeniu, w jakim wymierzana jest kara. BWD 179.

Koszt reakcji (response cost) – utrata określonej ilości czynnika wzmacniającego spowodowana zaangażowaniem się w dane zachowanie. BWD 179.

Kształtowanie (shaping) – wzmacnianie zachowań stopniowo przybliżających jednostkę do opanowania docelowego zachowania. BWD 179.

Nagana słowna (verbal reprimand) – typ kary pozytywnej; ustne ostrzeżenie użyte do wyrażenia rozczarowania lub dezaprobaty. BWD 179.

Podpowiedź (prompt) – czasowy bodziec pomocniczy, który ułatwia jednostce podjęcie danego zachowania. BWD 180.

Praktyka pozytywna (positive practice) – typ kary pozytywnej; ponawiane angażowane karanej osoby we właściwe zachowanie, zastępujące zachowanie niepożądane – albo pewną określoną liczbę razy, albo przez wyznaczony czas. BWD 180.

Rozkład wzmacniania (schedule of reinforcement) – metoda używana do ustalenia częstości dostarczania czynnik wzmacniającego. BWD 180.

Samorzutne odnowienie (spontaneous rocovery) – dochodzi do niego wtedy, gdy uprzednio wygaszone zachowanie po jakimś czasie pojawia się na nowo. BWD 180.

Wybuch wygaszeniowy (extinction burst) – czasowy wzrost częstości, intensywności lub czasu trwania zachowania, które wcześniej było wzmacniane, pojawiający się po rozpoczęciu wdrażania procedury wygaszania; zjawisko często ilustrowane powiedzeniem it gets worse before it gets better [najpierw się pogarsza, by mogło się poprawić]. BWD 181.

Wycofywanie (fading) – stopniowe rezygnowanie z udzielania podpowiedzi, skutkujące zdolnością jednostki do samodzielnego angażowania się w zachowania docelowe. BWD 181.

Wygaszanie (extinction) – procedura polegająca na zaprzestaniu wzmacniania zachowania, które wcześniej było wzmacniane; inaczej: niepodejmowanie żadnych działań. BWD 181.

Wzajemność społeczno-emocjonalna (socioemotional reciprocity) – zdolność jednostki do angażowania się w „normalne” interakcje społeczne, takie jak rozmowy, wyrażanie emocji czy dzielenie z innymi zainteresowań. BWD 182.

Wzmacnianie różnicujące innych zachowań (differentia reinforcement of other behaviors, DRO) – procedura polegająca na dostarczaniu wzmocnień w razie niewystąpienia określonego zachowania trudnego i wygaszaniu tego zachowania. BWD 182.

Wzmocnienie (reinforcement) – dodanie lub usunięcie czegoś z otoczenia skutkujące wzmożeniem zachowania. BWD 182.

Wzmocnienie negatywne (negative reinforcement) – konsekwencja polegająca na tym, że pojawieniu się zachowania z otoczenia usuwa się coś niepożądanego lub negatywnego, skutkująca wzmożeniem tego zachowania w przyszłości. BWD 182.

Wzmocnienie pozytywne (positive reinforcement) – konsekwencja polegająca na tym, że pojawieniu się zachowania z otoczenia dodaje się coś pożądanego lub pozytywnego, skutkująca wzmożeniem tego zachowania w przyszłości. BWD 182.

Wzmocnienie różnicujące (differential reinforcement) – procedura będąca kombinacją wzmocnienia i wygaszania, której celem jest wzmożenie zachowania pożądanego i redukcja zachowania niechcianego lub trudnego. BWD 182.

Polecane książki

Słownik: wykaz pojęć

Bibliografia: wykaz skrótów