Heurystyka oceniania / sądzenia (judgement heuristics)

Heurystyka oceniania – jak nasz umysł tworzy skróty myślowe?

Codziennie podejmujemy setki decyzji, od tych najprostszych po bardziej złożone. Czy zastanawiałeś się kiedyś, w jaki sposób twój umysł radzi sobie z tym ogromem informacji i wyborów? W tym artykule przyjrzymy się fascynującemu mechanizmowi psychologicznemu zwanemu heurystyką oceniania, który pozwala nam szybko podejmować decyzje, choć nie zawsze są one optymalne.Czym jest heurystyka oceniania?

Co to jest heurystyka oceniania?

Heurystyka oceniania (judgement heuristics) to uproszczona strategia umysłowa, którą stosujemy w celu szybkiego i skutecznego dokonywania ocen. To swoista „droga na skróty”, którą nasz umysł wykorzystuje, aby nadać sens chaosowi informacyjnemu napływającemu do nas ze wszystkich stron. Jest to jeden ze sposobów, za pomocą których próbujemy poradzić sobie z natłokiem informacji, jaki nieustannie nas otacza.

Termin ten został wprowadzony do psychologii na początku lat 70. XX wieku przez izraelskich psychologów Amosa Tversky’ego i Daniela Kahnemana, którzy badali procesy podejmowania decyzji w warunkach niepewności. Zaobserwowali oni, że ludzie zamiast stosować skomplikowane algorytmy analizy, często polegają na prostych regułach, które pozwalają im szybko dojść do wniosku, który jest „wystarczająco dobry”, choć niekoniecznie optymalny.

Heurystyka wymaga tylko wyboru reguły (która może nie być zawsze poprawna) oraz prostego zastosowania jej do danego problemu. Jest to przeciwieństwo systematycznego myślenia, w którym rozpatrujemy problem z różnych punktów widzenia, zbieramy i oceniamy możliwie najwięcej istotnych informacji oraz szczegółowo analizujemy implikacje różnych rozwiązań.

Jakie są główne rodzaje heurystyk oceniania?

W psychologii wyróżnia się kilka podstawowych typów heurystyk oceniania. Przyjrzyjmy się najważniejszym z nich:

• Heurystyka reprezentatywna
  Pozwala klasyfikować obiekty lub zdarzenia na podstawie ich podobieństwa do stereotypowego wzorca. Na przykład, jeśli ktoś jest cichy i pedantyczny, możemy założyć, że jest bibliotekarzem, choć statystycznie może to być błędne.
• Heurystyka oparta na postawie
  Polega na ocenie czegoś w oparciu o pozytywne lub negatywne nastawienie. Jeśli mamy pozytywne uczucia wobec danej osoby czy produktu, szybciej dostrzeżemy jego zalety i zignorujemy wady.
  Heurystyka dostępności
  Opiera się na łatwości przypomnienia sobie przykładów danego zjawiska. Jeśli coś jest łatwo dostępne w pamięci, uznajemy to za bardziej prawdopodobne lub częste.

Jak heurystyki oceniania wpływają na nasze codzienne życie?

Heurystyki są obecne w niemal każdym aspekcie naszego życia. Dzięki nim podejmujemy szybkie decyzje, często nie zdając sobie z tego sprawy. Oto kilka przykładów ich zastosowania w codzienności:

• Zakupy
  Wybieramy znane marki, bo ufamy, że są lepsze, zamiast dokładnie analizować skład czy opinie.
• Pierwsze wrażenie
  Oceniamy ludzi na podstawie wyglądu lub zachowania, co może prowadzić do stereotypów.
• Wybór miejsca
  Decydujemy się na restaurację, w której jest dużo ludzi, zakładając, że jedzenie musi być smaczne.

Kiedy heurystyki mogą nas wprowadzać w błąd?

Mimo że heurystyki są niezwykle pomocne, mogą także prowadzić do błędów poznawczych, które wpływają na nasze decyzje. Do najczęstszych problemów należą:

1. Przeszacowanie ryzyka
   Heurystyka dostępności może sprawić, że przeceniamy prawdopodobieństwo rzadkich, ale medialnie nagłaśnianych wydarzeń, np. katastrof lotniczych.
2. Stereotypy i uprzedzenia
   Heurystyka reprezentatywna może prowadzić do powierzchownych ocen ludzi na podstawie stereotypów, a nie faktów.
3. Ignorowanie statystyk
   Często pomijamy dane statystyczne, które przeczą naszym intuicyjnym ocenom.

Jak świadomie korzystać z heurystyk oceniania?

Aby korzystać z heurystyk w sposób efektywny i unikać pułapek, warto pamiętać o kilku zasadach:

• Rozpoznawaj sytuacje, w których heurystyki mogą zawieść – szczególnie przy ważnych decyzjach.
• Zbieraj dodatkowe informacje – jeśli to możliwe, nie polegaj wyłącznie na pierwszym wrażeniu.
• Zadawaj pytania – czy moja ocena opiera się na faktach, czy na uproszczeniach?

Podsumowanie

Heurystyka oceniania to potężne narzędzie naszego umysłu, które pozwala szybko i efektywnie podejmować decyzje w codziennym życiu. Dzięki niej radzimy sobie z nadmiarem informacji i złożonością świata. Jednak warto pamiętać, że heurystyki mają swoje ograniczenia i mogą prowadzić do błędów poznawczych.

Świadome korzystanie z nich, połączone z krytycznym myśleniem i analizą, pozwoli nam podejmować lepsze decyzje i unikać pułapek myślowych. Pamiętaj, że rozumienie własnego sposobu myślenia to klucz do mądrzejszego życia!

Wypisy z literatury psychologicznej

Heurystyka oceniania (judgemental heuristics) – uproszczone strategie umysłowe stosowane w celu szybkiego i skutecznego dokonywania ocen. ACI 418.

Jednym ze sposobów, za pomocą których nadajemy sens huczącemu i brzęczącemu chaosowi informacji, jaki nieustannie napływa do nas ze wszystkich stron, jest posługiwanie się heurystykami oceniania (judgement heuristics). Heurystyka jest umysłowa „drogą na skróty”; jest to prosta, często jedynie przybliżona, reguła czy strategia, służąca do rozwiązania jakiegoś problemu. ACI 137.

Heurystyki oceniania. Jednym ze sposobów, za pomocą których nadajemy sens nieustannie napływającemu zewsząd chaosowi informacyjnemu, jest posługiwanie się heurystykami oceniania (judgement heuristics). Heurystyka jest wtedy umysłową „drogą na skróty”; przybiera postać prostej reguły czy strategii służącej do rozwiązania jakiegoś problemu. Heurystyki wymagają tylko wyboru reguły (która może nie być poprawna) oraz prostego zastosowania jej do danego problemu.

Można je przeciwstawić bardziej systematycznemu myśleniu, w którego procesie rozpatrujemy problem z różnych punktów widzenia, zbieramy i oceniamy możliwie najwięcej istotnych informacji oraz rozważamy szczegółowo implikacje różnych rozwiązań. Trzy najbardziej rozpowszechnione kategorie oceniania to: heurystyki reprezentatywne, heurystyki oparte na postawach oraz heurystyki dostępności. GWJ 17.

Wszystko wskazuje na to, że nasze uzależnienie od wskaźników automatycznie sterujących naszym zachowaniem będzie w przyszłości rosnąć. W miarę wzrostu liczby i stopnia złożoności atakujących nas zewsząd bodźców, z których zalewem poradzić sobie będziemy mogli tylko „chodząc na skróty”. Psychologowie wykryli niedawno kilka takich umysłowych „przejść na skróty”, których używamy na co dzień w swoim wnioskowaniu. Zostały one nazwane heurystykami sądzenia i wszystkie działają na podobnej zasadzie, jak wspomniana już reguła „drogie = dobre” oraz upraszczają proces wydawania sądów, z reguły z pożytkiem, choć czasami narażają nas na kosztowne pomyłki. CWW 22.

Heurystyka sądzenia to także reguła wzajemności nakazująca nam odwzajemniać przysługi oraz reguła zobowiązania, zgodnie z którą trzymamy się tego, co powiedzieliśmy i zrobiliśmy. Reakcje odruchowe wywodzące się z tych zasad przyswajanych w drodze społecznego uczenia się stanowią podstawę wielu technik osiągania uległości (zgody). ZLP 114.

W codziennym życiu, stając przed rutynowymi decyzjami, ludzie chronią swoje cykle myślowe, opierając się w zamian za to na heurystykach umysłowych – opartych na doświadczeniu, prostych, praktycznych regułach postępowania, których uczymy się metodą prób i błędów. Oszczędzamy nasze zdolności sądzenia i podejmowania decyzji, aby wykorzystywać je do myślenia o nowych, nieprzewidywalnych i niebezpiecznych siłach w naszym życiu – jednym słowem, by dzięki nim przewidywać przyszłość. Niestety, to co działo się w przeszłości, może nie działać tak dobrze w bezpośredniej teraźniejszości, zwłaszcza jeśli „teraz” różni się od „wtedy”. Co więcej, nasze przeszłe sukcesy nie są automatycznie odtwarzane w przyszłości, niezależnie od tego, jak bardzo byśmy tego chcieli. ZBC 33.

Heurystyka (heuristic) – doraźna procedura lub zasada ogólna w podejmowaniu decyzji, formułowaniu osądów lub rozwiązywaniu problemów, bez stosowania algorytmu czy wyczerpującego porównania wszystkich dostępnych możliwości, niegwarantująca zatem osiągnięcia prawidłowego lub optymalnego efektu. Historia pojęcia sięga prac amerykańskiego ekonomisty i teoretyka procesów podejmowania decyzji Herberta Alexandra Simona (1916-2001), który w 1957 zasugerował, że ludzie podejmujący decyzje, charakteryzujący się ograniczoną racjonalnością, stosują takie procedury, kiedy pełne sprawdzenie wszystkich dostępnych możliwości jest niewykonalne.

Pojęcie wprowadzone do psychologii na początku lat 70. XX wieku przez izraelskich psychologów Amosa Tversky’ego (1937-1996) i Daniela Kahnemana (ur. 1934). Zidentyfikowali oni na wstępie najważniejsze heurystyki, którymi są heurystyka zakotwiczenia i dostosowania, heurystyka dostępności oraz heurystyka reprezentatywności. Inaczej heurystyka poznawcza. CS 247.

Heurystyka reprezentatywna (representativeness heuristic) – uproszczona strategia umysłowa, za pomocą której ludzie klasyfikują dany obiekt według jego podobieństwa do typowego przypadku. ACI 418.

Heurystyka oparta na postawie (attidude heuristic) – uproszczony sposób podejmowania decyzji przez zaliczenie obiektów do kategorii pozytywnej albo negatywnej. ACI 418.

Heurystyka dostępności (availability heuristic) – praktyczna zasada psychologiczna, którą posługują się ludzie, gdy uzależniają swoje oceny od łatwości, z jaką potrafią sobie coś przypomnieć. ACI 418. 

Jesteśmy częścią jakiejś kultury, czytamy książki, oglądamy filmy. Chcąc ująć to w jungowskich kategoriach, moglibyśmy powiedzieć, iż wszystko to tworzy w naszych umysłach archetyp powieści. Oceniamy nową opowieść, przykładając do nie wzorzec historii poznanych wcześniej, i na tej podstawie lubimy ją lub nie. Orhan Pamuk, Nazywam się Czerwień, s. 396-397.

Przypisy

• ACI = Elliot Aronson: Człowiek, istota społeczna, przeł. J. Radzicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012
• CS = Andrew M. Colman: Słownik psychologii, tłum. A. Cichowicz, M. Guzowska-Dąbrowska, P. Nowak, H. Turczyn-Zalewska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009
• CWW = Robert B. Cialdini: Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, przeł. B. Wojciszke, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2013
• GWJ = Michał Głażewski, Wolność jako osobliwa wartość strategii heurystycznych: konteksty edukacyjne, w: Pedagogika Przedszkolna i Wczesnoszkolna 2015, nr 2 (6)
• ZBC = Philip Zimbardo, John Boyd: Paradoks czasu, przeł. Anna Cybulko, Marcin Zieliński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012
• ZLP = Philip G. Zimbardo, Michael R. Leippe: Psychologia zmiany postaw i wpływu społecznego, przeł. P. Kwiatkowski, Zysk – S-ka Wydawnictwo, Poznań 2004

*W artykule po symbolu literowym książki podano numer strony, z której pochodzi cytat.