Iwan Pawłow (1849-1936) - Psychologia Życia Codziennego

Spis treści

Iwan Pawłow i jego wpływ na psychologię

Iwan Pawłow, rosyjski fizjolog, jest jednym z najbardziej znanych badaczy, który znacząco wpłynął na rozwój psychologii, zwłaszcza w dziedzinie behawioryzmu. Najbardziej kojarzony jest z teorią warunkowania klasycznego, która stała się fundamentem wielu współczesnych teorii dotyczących uczenia się.

Eksperymenty Pawłowa

Pawłow początkowo zajmował się badaniami nad trawieniem, za które otrzymał Nagrodę Nobla w 1904 roku. Jego najbardziej znane eksperymenty dotyczą jednak warunkowania klasycznego, czyli procesu, w którym neutralny bodziec (dźwięk dzwonka) zaczyna wywoływać określoną reakcję (wydzielanie śliny) poprzez skojarzenie go z bodźcem, który naturalnie wywołuje tę reakcję (jedzenie).

W swoich badaniach Pawłow używał psów jako obiektów doświadczalnych. Odkrył, że gdy bodziec neutralny (np. dźwięk dzwonka) jest wielokrotnie kojarzony z podawaniem jedzenia, psy zaczynają reagować na sam dźwięk, wydzielając ślinę, nawet gdy jedzenie nie jest obecne. To odkrycie stało się podstawą teorii warunkowania klasycznego, która została kluczowym elementem w badaniach nad ludzkim i zwierzęcym uczeniem się.

Teoria warunkowania klasycznego

Warunkowanie klasyczne, czasem nazywane też warunkowaniem Pawłowa, to proces, w którym bodziec pierwotnie neutralny staje się wyzwalaczem określonej reakcji dzięki skojarzeniu z innym, biologicznie istotnym bodźcem. W badaniach Pawłowa bodziec neutralny to dźwięk dzwonka, a biologicznie istotny bodziec to jedzenie, które powoduje wydzielanie śliny. Po kilkukrotnym skojarzeniu tych dwóch bodźców, dźwięk dzwonka sam w sobie wywoływał reakcję ślinienia.

Pawłow wyróżnił kilka kluczowych mechanizmów w procesie warunkowania klasycznego:

Warunkowanie nabywania – proces, w którym neutralny bodziec zaczyna wywoływać reakcję.
Wygaszenie – zjawisko, w którym skojarzenie bodźca neutralnego i warunkowego osłabia się, gdy bodziec biologiczny nie jest już podawany.
Generalizacja bodźca – reakcja pojawia się nie tylko na konkretny bodziec, ale też na inne podobne bodźce.
Różnicowanie bodźca – zdolność do rozróżniania pomiędzy bodźcami i reagowania tylko na specyficzny bodziec warunkowy.

Wpływ na psychologię

Teoria Pawłowa stała się fundamentem behawioryzmu, kierunku w psychologii, który skupia się na badaniu zewnętrznych, obserwowalnych zachowań, a nie procesów wewnętrznych, takich jak emocje czy myśli. Behawioryzm, rozwijany przez takich badaczy jak John B. Watson czy Burrhus Frederic Skinner, wykorzystywał zasady warunkowania do wyjaśniania ludzkich i zwierzęcych zachowań.

Wpływ Pawłowa na psychologię nie ograniczał się tylko do teorii uczenia się. Jego badania nad warunkowaniem miały zastosowanie w terapii zaburzeń, takich jak fobie, poprzez techniki takie jak odwrażliwianie systematyczne (stopniowe oswajanie z bodźcem wywołującym lęk).

Pawłow i jego współczesne znaczenie

Do dzisiaj badania Pawłowa mają wpływ na wiele obszarów psychologii i nauk o zachowaniu. Warunkowanie klasyczne jest wykorzystywane w badaniach nad reklamą, uzależnieniami czy terapią behawioralną. Jego teorie pomagają zrozumieć, jak tworzą się nawyki, jak działa lęk czy jak można modyfikować zachowania.

Pawłow przyczynił się do zmiany sposobu, w jaki myślimy o ludzkim i zwierzęcym zachowaniu, kładąc fundamenty pod rozwój psychologii behawioralnej, a jego badania mają znaczenie do dziś.

Wypisy z literatury psychologicznej

Iwan Pawłow – fizjolog, fizyk oraz laureat nagrody Nobla, nie zaliczał się raczej do miłośników psów. Odkrył, że psy znajdujące się w jego laboratorium zaczynały ślinić się, gdy nadchodziła pora karmienia. Jego obserwacje rozpoczęły się dzięki dziwnemu przypadkowi. Pewnego ranka chorobliwie punktualny i wymagający Pawłow strofował swojego asystenta za to, że ten spóźnij się 10 minut do pracy. Był rok 1917 i asystent natknął się na blokadę drogi, ustawioną przez rewolucjonistów, która przecięła jego codzienną marszrutę, zmuszając go do zmiany trasy. ZBC 165.

Nie było to jednak wystarczające wytłumaczenie dla doktora Pawłowa. Gdy asystent dotarł wreszcie do pracy, Pawłow był wściekły. Dzięki temu odkrył jednak, że psy laboratoryjne, na których prowadzili badania, zaczynały się ślinić, słysząc regularne, mocne kroki asystenta wchodzącego do laboratorium, zanim jeszcze widziały, jak przygotowuje dla nich pożywienie. ZBC 165.

Pawłow podchwycił tę obserwację „fizjologicznego wydzielania”, przyjmując zachowanie psów jako dowód na istnienie nowego prawa behawioralnego: odruchów warunkowych. Psy nauczyły się reagować „w sposób uwarunkowany” na neutralne bądź niepowiązane wydarzenia, które kojarzyły im się ze zbliżaniem się pewnego rzeczywistego zdarzenia, jakim był dla nich smak apetycznego pokarmu w pysku. Regularna zbieżność w czasie doprowadziła do tego, że kojarzyły pewne wydarzenia z innymi wydarzeniami. W zasadzie wszystkie zwierzęta – od organizmów jednokomórkowych po ludzi – są uwarunkowane tak, aby reagowały z możliwe do przewidzenia sposoby. Niektóre z nich możemy łatwo modyfikować, inne zaś są trudniejsze do zmiany. ZBC 165-166.

Iwan Pawłow (1849-1936) poczułby się urażony, gdybyś nazwał go psychologiem. W gruncie rzeczy miał on tylko pogardę dla ówczesnej psychologii strukturalistycznej i funkcjonalistycznej, którą uważał za beznadziejnie uwikłaną w spekulacje dotyczące subiektywnego życia psychicznego. Pawłow i setki badaczy-statystów, którzy przeszli przez rosyjską „fabrykę” jego badań, słynęli ze swych prac nad fizjologią trawienia – za które Pawłow w 1904 roku dostał Nagrodę Nobla. PKK II 119.

Jednakże wbrew oczekiwaniom, eksperymenty nad ślinieniem (pierwszy etap trawienia) nie powiodły się, co skłoniło Pawłowa i jego ekipę do zboczenia z drogi i poszukania „objazdu” przez dziedzinę psychologii uczenia się – „objazdu”, który zajął Pawłowowi resztę życia. Problem, który napotkali, polegał na tym, że ich zwierzęta eksperymentalne zaczynały się ślinić, jeszcze zanim wprowadzono im pokarm do pyska. W istocie ślina zaczynała płynąć, gdy zwierzęta zobaczyły pokarm, lub nawet wtedy, gdy usłyszały kroki asystenta niosącego jedzenie. (Normalnie ślinienie występuje po wprowadzeniu pokarmu do pyska). PKK II 119.

Pawłow stawiał psom pozornie proste zadanie polegające na różnicowaniu koła i elipsy. Po jednym bodźcu zawsze podawano pokarm, a po drugim aplikowano bolesny wstrząs elektryczny. Jednakże po serii prób zadanie stawało się trudniejsze, gdyż Pawłow stopniowo zmieniał elipsę tak, że była coraz bardziej podobna do koła – aż do tego stopnia, że psy nie były w stanie rozróżnić tych figur. A jak reagowały? Gdy różnicowanie było coraz trudniejsze, ich reakcje stawały się bardziej nieprzewidywalne. W końcu, gdy psom coraz bardziej myliło się koło z elipsą, warczały i kłapały pyskami na eksperymentatorów. PKK II 126.

Ponieważ takie gwałtowne reakcje przypominają zachowanie ludzi „neurotycznych”, którzy stają się drażliwi i nastawieni obronnie, kiedy mają dokonać trudnego wyboru, ten wzorzec zachowania nazwano nerwicą eksperymentalną. Nawet dzisiaj wzorzec ten służy jako model pogorszenia funkcjonowania, które obserwuje się zarówno u ludzi, jak i zwierząt będących pod wpływem stresu. PKK II 126.

Jaka więc ważna nauka wynika z wszystkich tych prac nad wyuczonymi awersjami i lękami? W warunkowaniu w grę wchodzi zarówno natura, jak i uczenie się. Innymi słowy, warunkowanie jest zależne nie tylko od wyuczonego związku między bodźcami a reakcjami, lecz także od tego, w jaki sposób organizm jest genetycznie dostrojony do pewnych bodźców w swym środowisku. O tym, czego organizm może, a czego nie może nauczyć się w danej sytuacji, decyduje w pewnej mierze jego historia ewolucyjna. A to jest idea, której Pawłow nie rozumiał. PKK II 130.

Nowe osoby wchodzące do pomieszczenia (goście Pawłowa i on sam) stanowiły nowy bodziec, który przykuwał uwagę psa, czyli odwracał ją od dzwonka i jedzenia, a kierował na zmianę, jak zaszła w laboratorium. Pawłow nie był pierwszym naukowcem, który zaobserwował to zjawisko, ale jako pierwszy dostrzegł jego cel i wskazał tenże w nazwie, jaką nazwał owemu zjawisku: odruch śledzenia. Zrozumiał, że każde zwierzę, aby przetrwać, musi być bardzo wyczulone na zmiany zachodzące w najbliższym otoczeniu oraz musi badać i oceniać owe zmiany pod kątem ewentualnych niebezpieczeństw lub szans, jakie mogą ze sobą nieść. Odruch ten jest tak silny, że tłumi wszystkie inne działania. CPS 108.

A potem Pawłowowi błysnęła myśl, która miała na trwałe zapisać jego i jego psy w historii. Zdał sobie sprawę, że czworonogi uczyły się z otoczenia. Psy nie reagowały na naturalny bodziec w postaci pożywienia na języku, ale na pierwotnie neutralny widok – asystentów w białych fartuchach – który teraz kojarzyły ze smakiem mączki mięsnej. Ostatecznie nazwano to odruchem warunkowym. DZA 208.

Jeśli orientujesz się trochę w dziedzinie psychologii, to zapewne wiesz co nieco o Iwanie Pawłowie i jego eksperymentach. Pawłowa interesowało zachowanie wyuczone, zwłaszcza proces tak zwanego uczenia się asocjacyjnego, w którym para bodźców lub doświadczeń zostaje ze sobą powiązana. W słynnym eksperymencie z udziałem psa badacz ten zaobserwował, że gdy zadzwoni dzwonkiem tuż przed nakarmieniem zwierzęcia i wielokrotnie to powtórzy, pies nauczy się przewidywać pojawienie się pokarmu lub spodziewać pojawienia się tegoż już na sam dźwięk dzwonka. GUM 46.

Pawłow zauważył tę prawidłowość, kiedy pies zaczął się ślinić za każdym razem, gdy słyszał dzwonek, mimo że jeszcze nie widział pokarmu ani nie czuł jego zapachu. Wyuczony związek (skojarzenie) między dźwiękiem dzwonka a doświadczeniem jedzenia był tak silny, że u psa wykształciła się tak zwana reakcja warunkowa na dzwonek. Ślinienie się to warunkowa reakcja organizmu mająca przygotować go na przyjęcia pożywienia. GUM 46.

Polecane książki

Zobacz także

Słownik: wykaz pojęć Bibliografia: wykaz skrótów