Spis treści
Czym są podstawowe założenia?
Podstawowe założenia (ang. core beliefs) to kluczowe przekonania, które jednostki rozwijają na wczesnym etapie życia, często na podstawie doświadczeń, interakcji społecznych i wychowania. Te założenia stanowią fundamenty, na których ludzie budują swoje spojrzenie na świat, relacje międzyludzkie oraz postrzeganie siebie. W psychologii, pojęcie to jest ściśle związane z teoriami poznawczymi, w szczególności z teorią poznawczo-behawioralną (CBT) Aarona Becka, która podkreśla znaczenie myśli i przekonań w regulacji emocji i zachowań.
Definicja i geneza podstawowych założeń
Podstawowe założenia to głęboko zakorzenione przekonania, które nie zawsze są w pełni uświadomione, ale mają ogromny wpływ na to, jak postrzegamy rzeczywistość. Są to generalizacje o sobie, innych ludziach oraz świecie, które kształtują naszą codzienną interpretację zdarzeń. Mogą być zarówno pozytywne, jak i negatywne, a ich formowanie zależy od wielu czynników, takich jak środowisko rodzinne, wychowanie, trauma, sukcesy i porażki życiowe.
Na przykład osoba, która była wychowywana w środowisku pełnym miłości i wsparcia, może wykształcić podstawowe założenia typu: „Jestem godny miłości” czy „Świat jest bezpiecznym miejscem”. Z kolei jednostki, które doświadczyły trudnych lub traumatycznych sytuacji, mogą przyjąć negatywne założenia, takie jak: „Nie jestem wart miłości” lub „Ludzie nie są godni zaufania”.
Podstawowe założenia to sformułowania warunkowe w postaci „jeśli X, to Y”, które starują naszymi zachowaniami i reakcjami emocjonalnymi na poziomie głębszym niż myśli automatyczne. UPN 157.
Rodzaje podstawowych założeń
Podstawowe założenia można podzielić na trzy główne kategorie:
- Założenia na temat siebie – to przekonania dotyczące własnej wartości, umiejętności i tożsamości. Mogą być pozytywne, jak np. „Jestem wartościowy”, lub negatywne, np. „Nie zasługuję na miłość”.
- Założenia na temat innych ludzi – to przekonania o charakterze i intencjach innych osób. Na przykład, „Ludzie są życzliwi” vs. „Ludzie zawsze mnie skrzywdzą”.
- Założenia na temat świata – to szerokie przekonania na temat otoczenia i ogólnych zasad rządzących światem. Przykładami mogą być „Świat jest sprawiedliwy” vs. „Życie jest pełne cierpienia”.
Wpływ podstawowych założeń na życie i psychikę
Podstawowe założenia mają kluczowy wpływ na sposób, w jaki interpretujemy codzienne wydarzenia i reagujemy na wyzwania. Negatywne podstawowe założenia mogą prowadzić do poważnych problemów psychologicznych, takich jak depresja, lęk czy niskie poczucie własnej wartości. Na przykład osoba, która głęboko wierzy, że „nie jest wystarczająco dobra”, może unikać wyzwań, boi się porażki i krytyki, co z kolei prowadzi do jeszcze większego umacniania negatywnych przekonań o sobie.
Osoby z negatywnymi założeniami często interpretują neutralne lub pozytywne zdarzenia w negatywny sposób. Na przykład ktoś, kto wierzy, że „nie jest wart miłości”, może uznać gesty życzliwości ze strony innych jako fałszywe lub wynikające z litości, co wzmacnia ich negatywne przekonania.
Terapia poznawczo-behawioralna a zmiana podstawowych założeń
Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) koncentruje się na identyfikacji i modyfikacji podstawowych założeń, które prowadzą do dysfunkcyjnych wzorców myślenia, emocji i zachowań. Kluczowym celem CBT jest pomoc pacjentowi w rozpoznaniu negatywnych założeń, zakwestionowaniu ich i zastąpieniu bardziej realistycznymi i pozytywnymi przekonaniami.
Proces ten może obejmować:
- Uświadomienie sobie negatywnych założeń: Terapeuta pomaga pacjentowi zidentyfikować negatywne myśli i przekonania, które pojawiają się w określonych sytuacjach.
- Przeanalizowanie dowodów: Następnie pacjent jest zachęcany do zbadania dowodów na poparcie lub obalenie swoich założeń. Na przykład osoba wierząca, że „jest niekompetentna”, może być poproszona o zbadanie sytuacji, w których odniosła sukcesy.
- Zastępowanie negatywnych założeń: Celem jest wprowadzenie bardziej zrównoważonych, realistycznych przekonań, które lepiej odzwierciedlają rzeczywistość.
Znaczenie podstawowych założeń w różnych kontekstach
Podstawowe założenia wpływają nie tylko na zdrowie psychiczne, ale także na relacje międzyludzkie, podejmowanie decyzji i ogólną jakość życia. W psychologii rozwojowej zwraca się uwagę na to, że wczesne doświadczenia i interakcje z opiekunami mają kluczowe znaczenie w kształtowaniu tych przekonań. Z kolei w psychologii społecznej i organizacyjnej podstawowe założenia mogą wpływać na to, jak jednostki funkcjonują w grupach i miejscach pracy.
Podsumowanie
Podstawowe założenia w ujęciu psychologicznym to fundamenty, na których budujemy nasze postrzeganie świata, siebie i innych. Mają one ogromny wpływ na nasze codzienne decyzje, relacje i samopoczucie. Chociaż mogą być trudne do zmiany, terapia poznawczo-behawioralna oferuje skuteczne narzędzia do modyfikacji negatywnych założeń, co może prowadzić do poprawy zdrowia psychicznego i jakości życia.
Materiały uzupełniające
Wypisy z literatury psychologicznej
„Myśli automatyczne pojawiają nam się w umyśle niejako bezwiednie w określonych sytuacjach. Mamy oprócz nich też głębiej ukryte przekonania. Myśli automatyczne zwykle nie są w pełni uświadomione, w znacznym stopniu warunkują natomiast nasz nastrój, zachowanie i reakcje organizmu. Myśli, które operują poza świadomością, nazywamy podstawowymi założeniami – są to zasady, którymi kierujemy się w życiu. Każdy człowiek ma ich setki i każde z nich można w przybliżeniu przedstawić za pomocą warunkowego działania: «Jeśli X, to Y«”. UPN 140.
„Podstawowe założenia – w przeciwieństwie do myśli automatycznych – operują w wielu sytuacjach, sterując naszymi działaniami i emocjami. Wyobraźmy sobie wielka imprezę rodzinną. Widzimy, że jedna kuzynka chodzi po pokoju i rozmawia ze wszystkimi gośćmi, a druga siedzi samotnie w rogu i odzywa się tylko do tych osób, które do niej podejdą i rozpoczną rozmowę. Co mogło spowodować tak diametralnie różne postawy? Czy łatwiej krążyć w tłumie gości i swobodnie z nimi rozmawiać, gdy zakładamy: «Jeśli będę rozmawiać z innymi, to miło spędzę czas, bo ludzie zazwyczaj mnie lubią»”? UPN 141.
„Ktoś może nawet zakładać: «Skoro wszyscy tu są z rodziny, to będziemy mieć mnóstwo wspólnych tematów i będzie nam razem przyjemnie». Jednocześnie ta bardziej milcząca kuzynka może kierować się innymi założeniami, które brzmią na przykład: «Jeśli rozpocznę rozmowę, to mogę powiedzieć coś nie tak, więc na ogół lepiej jest zaczekać na inicjatywę tej drugiej osoby» albo «Jeśli ktoś jest starszy (jak ja), to młodsi członkowie rodziny powinni podejść do mnie pierwsi, bo to oznaka szacunku». Zauważmy, że u podstaw tych samych zachowań mogą leżeć rozmaite założenia. Nie da się ich ujawnić jedynie na podstawie obserwacji ich zachowań i nastrojów”. UPN 141.
„Podstawowe założenia to w wielu wypadkach najważniejszy poziom treści poznawczych, które należy zidentyfikować i zweryfikować”. UPN 141.
„W chwilach lęku najgorętsze myśli to często założenia oparte na strukturze: «Jeśli X, to Y»: «Jeśli się odezwę, to zrobię z siebie kretyna», «Jeśli serce szybko mi bije, to znaczy, że mam zawał», «Jeśli zdarzy się coś strasznego, to sobie nie poradzę»”. UPN 141.
„Wiele nieporozumień w relacjach wynika właśnie z rozbieżnych założeń. Jedno z partnerów może zakładać: «Jeśli mnie kochasz, to bez pytania masz wiedzieć, czego pragnę», a drugie: «Jeśli czegoś pragniesz, to mi o tym powiesz»”. UPN 142.
„Zachowania skrajne (np. nadużywanie alkoholu, uzależnienie od narkotyków, objadanie się, a nawet perfekcjonizm) są często nakręcane ukrytymi założeniami: «Jeśli wypiję, to będę bardziej towarzyska», «Jeśli miałam trudny dzień w pracy, to należy mi się duży deser», «Jeśli coś nie zostało zrobione perfekcyjnie, to jest do niczego»”. UPN 142.
„Podstawowe założenia to sformułowania warunkowe w postaci «jeśli X, to Y», które starują naszymi zachowaniami i reakcjami emocjonalnymi na poziomie głębszym niż myśli automatyczne.
Podstawowe założenia – podobnie jak myśli automatyczne – można ujawniać i weryfikować.
Aby ujawnić podstawowe założenie, opisujemy zachowanie lub sytuację, która wywołuje w nas silne emocje, w zdaniu podrzędnym o postaci «jeśli X», a następnie automatycznie kończymy zdanie nadrzędne o formule «to Y»”. UPN 157.
„Założenia możemy weryfikować w eksperymentach behawioralnych.
Istnieje wiele rodzajów eksperymentów; możemy aranżować sytuację X, aby się przekonać, czy rzeczywiście zawsze występuje Y, możemy obserwować innych i sprawdzić, czy nasza zasada ich tez obowiązuje, możemy wreszcie postąpić wbrew danej zasadzie i zobaczyć, co się stanie.
Zwykle trzeba przeprowadzić wiele eksperymentów, aby uzyskać wiarygodne wyniki i sformułować alternatywne założenia, które bardziej pasują do naszych doświadczeń.
Formułowanie nowych założeń może dać początek istotnym zmianom, po których zaczniemy bardziej cieszyć się życiem”. UPN 157.
Polecane książki
Zobacz także
Słownik: wykaz pojęć Bibliografia: wykaz skrótów