Fiksacja (fixation)

Kiedy umysł utyka w jednym miejscu

Fiksacja to fascynujące zjawisko psychologiczne, które wpływa na nasze codzienne funkcjonowanie często bez naszej świadomości. Ten mechanizm obronny, pochodzący od łacińskiego słowa „fixus” (stały, umocowany), może zarówno pomagać, jak i przeszkadzać w naszym rozwoju psychicznym. W tym artykule przyjrzymy się bliżej temu pojęciu, jego rodzajom, przyczynom oraz sposobom radzenia sobie z problematycznymi fiksacjami.

Czym jest fiksacja w psychologii?

Fiksacja (fixation) w psychologii oznacza nieprzerwane trwanie lub regresję do wcześniejszej fazy rozwoju psychoseksualnego. Pojęcie to zostało wprowadzone przez Sigmunda Freuda w jego pracy Trzy rozprawy z teorii seksualności z 1905 roku.

W ujęciu psychoanalitycznym fiksacja odnosi się do utrzymywania się sposobu zaspokajania libido charakterystycznego dla wcześniejszej fazy rozwoju, na przykład wtedy, gdy libido pozostaje przywiązane do określonego obiektu popędu bądź sfery erotogennej związanej z przedgenitalnym stadium libido.

W szerszym kontekście, fiksacja stanowi mechanizm obronny polegający na powtarzaniu wyuczonych myśli i wzorów zachowań. Dzięki temu osoba nie dopuszcza do siebie myśli, które mogłyby powodować frustrację lub problemy psychiczne, nawet nieświadomie unikając zagrożenia. Stosowanie mechanizmów obronnych jest czymś normalnym, jednak problem pojawia się w momencie nadmiernego lub nieadekwatnego ich stosowania.

Jakie są rodzaje fiksacji?

Fiksacja może przybierać różne formy, w zależności od tego, czego dotyczy i jak się przejawia. Oto najważniejsze rodzaje fiksacji:

• Fiksacja działania – objawia się powtarzaniem tego samego ruchu, np. obgryzanie paznokci, tiki nerwowe, ciągłe poprawianie włosów.
• Fiksacja słuchowa – polega na koncentracji i wyłapywaniu jednego konkretnego dźwięku, ignorując inne.
• Fiksacja werbalna – oznacza powtarzanie tego samego słowa/słów lub konkretnej wypowiedzi.
• Fiksacja wzroku – występuje, gdy wzrok jest utkwiony w jeden punkt.

Szczególnie istotna jest fiksacja rozwojowa, która odnosi się do zatrzymania rozwoju emocjonalnego człowieka na określonym etapie. Występuje ona, gdy poziom stresu przekracza możliwości adaptacyjne jednostki, co prowadzi do powielania schematów zachowań charakterystycznych dla okresu, w którym nastąpiło zatrzymanie.

Które etapy rozwoju są narażone na fiksację?

Według teorii Freuda, fiksacja może wystąpić na każdym etapie rozwoju psychoseksualnego. Oto fazy rozwoju, w których często dochodzi do fiksacji:

Faza rozwoju	Wiek	Obszar zainteresowania	Możliwe skutki fiksacji
Narcyzm pierwotny	Noworodki	Kierowanie popędów w stronę obiektu	Nadmierny egocentryzm
Faza oralna	0-18 miesięcy	Usta, ssanie	Obgryzanie paznokci, palenie, nadmierne jedzenie
Faza analna	18-36 miesięcy	Kontrola wydalania	Pedantyczność lub niedbałość, skąpstwo
Faza falliczna	3-6 lat	Genitalia	Kompleks Edypa/Elektry, problemy z tożsamością płciową
Faza genitalna	Dojrzewanie	Seksualność	Zaburzenia seksualne

Jak powstaje fiksacja i co ją wywołuje?

Freud teoretyzował, że fiksacja może rozwinąć się z kilku powodów:

• Brak odpowiedniej gratyfikacji podczas jednego z etapów rozwoju psychoseksualnego
• Otrzymanie silnego wrażenia z jednego z tych etapów, w wyniku czego osobowość człowieka odzwierciedla ten etap przez całe dorosłe życie.
• Nadmiernie silne przejawianie się tych instynktów w bardzo wczesnym wieku, co prowadzi do pewnego rodzaju częściowej fiksacji, która stanowi słaby punkt w strukturze funkcji seksualnej.

Zazwyczaj do fiksacji dochodzi w okresie dzieciństwa, gdy potrzeby dziecka nie zostają zaspokojone na określonym etapie rozwoju. Warto zauważyć, że fiksacja ma zwykle związek z regresją – powrotem do wcześniejszego, mniej dojrzałego sposobu myślenia, odczuwania czy zachowania, który następuje śladem wcześniejszych fiksacji.

W jaki sposób fiksacja wpływa na nasze codzienne życie?

Fiksacja może wpływać na nasze codzienne funkcjonowanie na wiele sposobów. Jej skutki mogą być zarówno pozytywne, jak i negatywne:

• Wpływ na relacje międzyludzkie
  Osoby z silnymi fiksacjami mogą wykazywać zachowania nieadekwatne do sytuacji społecznych, co utrudnia budowanie zdrowych relacji.
• Reakcje na stres
  W sytuacjach stresowych ludzie często wracają do zachowań charakterystycznych dla etapu, na którym nastąpiła fiksacja (np. osoba z fiksacją oralną może sięgać po jedzenie czy papierosy).
• Sztywność myślenia
  Fiksacja może prowadzić do trudności w adaptacji do nowych sytuacji i rozwiązywaniu problemów w kreatywny sposób.
• Kompulsywne zachowania
  Niektóre fiksacje mogą przejawiać się jako zachowania kompulsywne, które osoba czuje potrzebę powtarzać.

Na przykład osoba z fiksacją oralną może mieć skłonność do objadania się, palenia papierosów czy obgryzania paznokci w sytuacjach stresowych. Z kolei fiksacja analna może objawiać się nadmierną pedantycznością lub przeciwnie – niedbałością i bałaganiarstwem.

Czy fiksacja zawsze jest problemem?

Nie każda fiksacja musi być problematyczna. W rzeczywistości, mechanizmy obronne, w tym fiksacja, pełnią ważną funkcję ochronną dla naszej psychiki. W momentach wysokiego stresu lub zagrożenia, fiksacja może pomóc w redukcji lęku i zachowaniu poczucia kontroli.

Problem pojawia się dopiero wtedy, gdy fiksacja:

• Staje się nadmierna i nieadekwatna do sytuacji
• Uniemożliwia adaptację do nowych doświadczeń
• Blokuje dalszy rozwój emocjonalny
• Utrudnia codzienne funkcjonowanie

Warto pamiętać, że pewne formy koncentracji (które mogą przypominać fiksację) mogą być korzystne, np. intensywne skupienie na jednym celu może pomóc w realizacji ambitnych projektów czy nauce.

Jak rozpoznać fiksację u siebie lub innych?

Rozpoznanie fiksacji może być trudne, ponieważ często działa ona na poziomie nieświadomym. Jednak istnieją pewne sygnały, które mogą wskazywać na problematyczną fiksację:

• Powtarzające się wzorce zachowań, które prowadzą do niekorzystnych konsekwencji
• Trudność w adaptacji do nowych sytuacji
• Silny opór przed zmianą
• Reakcje nieadekwatne do wieku i sytuacji
• Powracanie do tych samych schematów myślenia i zachowania mimo negatywnych konsekwencji
• Sztywność poznawcza – trudność w dostrzeganiu alternatywnych rozwiązań problemów

Jeśli zauważasz u siebie lub u bliskiej osoby tego typu zachowania, może to wskazywać na obecność fiksacji.

Jak radzić sobie z fiksacją?

Praca nad fiksacją wymaga przede wszystkim jej uświadomienia. Oto kilka strategii, które mogą pomóc w przezwyciężeniu problematycznych fiksacji:

• Psychoterapia – szczególnie podejścia psychodynamiczne i psychoanalityczne, które pomagają zrozumieć i przepracować nieświadome procesy.
• Rozwijanie elastyczności psychicznej – ćwiczenie otwartości na nowe doświadczenia i akceptacji zmiany.
• Mindfulness (uważność) – praktyki uważności mogą pomóc w obserwowaniu własnych myśli i emocji bez automatycznego reagowania na nie.
• Stopniowa ekspozycja – powolne wystawianie się na sytuacje, które wywołują niepokój, w bezpiecznym

Podsumowanie

Fiksacja to złożony mechanizm psychologiczny, który może mieć różnorodne wpływy na nasze życie. Od utrzymywania się w określonej fazie rozwoju psychoseksualnego, przez powtarzanie wyuczonych wzorców zachowań jako sposób ochrony przed frustracją, po trudność w adaptacji do nowych doświadczeń – fiksacja przejawia się na wiele sposobów.

Choć pełni funkcję ochronną dla naszej psychiki, nadmierna lub nieadekwatna fiksacja może ograniczać nasz rozwój i zdolność adaptacji. Kluczowe dla przezwyciężenia ograniczających fiksacji jest ich rozpoznanie, zrozumienie ich źródeł oraz rozwijanie elastyczności psychicznej.

FAQ – najczęściej zadawane pytania

Czym jest fiksacja w psychologii?

Fiksacja w psychologii oznacza nieprzerwane trwanie lub regresję do wcześniejszej fazy rozwoju psychoseksualnego. Jest to mechanizm obronny, który pomaga uniknąć frustracji poprzez powtarzanie znanych wzorców zachowania.

Jakie są rodzaje fiksacji?

Fiksacja może przybierać różne formy, takie jak fiksacja działania (np. obgryzanie paznokci), słuchowa, werbalna czy wzroku. Istotna jest również fiksacja rozwojowa, która odnosi się do zatrzymania rozwoju emocjonalnego na określonym etapie.

Jak powstaje fiksacja?

Fiksacja może powstać z powodu braku odpowiedniej gratyfikacji na określonym etapie rozwoju psychoseksualnego lub z powodu silnego wrażenia z tego etapu. Często dochodzi do niej w dzieciństwie, gdy potrzeby dziecka nie zostają zaspokojone.

Czy fiksacja zawsze jest problemem?

Nie, fiksacja nie zawsze musi być problematyczna. Może pełnić funkcję ochronną w sytuacjach stresowych. Problem pojawia się, gdy staje się nadmierna lub nieadekwatna do sytuacji, utrudniając adaptację i rozwój.

Jak rozpoznać fiksację u siebie lub innych?

Rozpoznanie fiksacji może być trudne, ale sygnałami mogą być powtarzające się wzorce zachowań prowadzące do niekorzystnych konsekwencji, trudność w adaptacji do nowych sytuacji oraz silny opór przed zmianą.

Jak radzić sobie z fiksacją?

Radzenie sobie z fiksacją wymaga jej uświadomienia i pracy nad elastycznością psychiczną. Pomocna może być terapia psychologiczna, praktyki mindfulness oraz stopniowa ekspozycja na nowe sytuacje.

Wypisy z literatury psychologicznej

Fiksacja (fixation) – nieprzerwane trwanie lub regresja do wcześniejszej fazy rozwoju psychoseksualnego. PFP 208.

Fiksacja (fixation) – 1. Akt lub proces fiksowania. Inaczej fiksacja wzrokowa. Zob. też prawo Dondersa, zakres czytania. 2. W psychoanalizie, utrzymywanie się sposobu zaspokajania libido charakterystycznego dla wcześniejszej fazy rozwoju psychoseksualnego, na przykład wtedy, gdy libido pozostaje przywiązane do określonego obiektu popędu bądź sfery erotogennej związanej z przedgenitalnym stadium libido, na przykład oralnym, analnym bądź fallicznym.

Pojęcie to opiera się na obserwacji, że u ludzi przez całe życie utrzymuje się ukryte przywiązanie do wcześniejszych sposobów zaspokajania oraz relacji z obiektem i że są one reaktywowane przez regresję (1). Sigmund Freud (1856-1939) pisał o niej w książce Trzy rozprawy z teorii seksualności (1905) i często w swoich późniejszych publikacjach. Zob. też charakter analny, charakter genitalny, charakter oralny, charakter moczowy. 3. Akt lub proces stawania się pochłoniętym jakąś rzeczą. CS 213.

Klasyczna teoria psychoanalityczna podeszła do osobowości na dwa różne sposoby, przy czym oba wywodziły się z wczesnego modelu rozwoju indywidualnego. W epoce dominacji pierwotnej teorii popędu Zygmunta Freuda wyjaśniano osobowość w kategoriach fiksacji (na której z wczesnych faz rozwoju osoba zatrzymała się psychicznie?). Później, wraz z pojawieniem się psychologii ego, zaczęto pojmować charakter jako wyrażający działalność określonych stylów obronnych (jakie są typowe dla osoby sposoby unikania lęku?). Drugie podejście nie było sprzeczne z pierwszym, ale przyniosło inny zestaw pojęć i metafor objaśniających typy osobowości. Dodało do teorii popędu pewne założenia dotyczące rozwoju charakterystycznych dla jednostki wzorców adaptacyjnych i obronnych. MDP 45.

Fiksacja jest mechanizmem obronnym związanym z przechodzeniem do następnych etapów rozwoju. Uniemożliwia ona nowe doświadczenia wskutek lęku, jaki wywołuje potrzeba zmiany. Czynnik urazowy nasila fiksacje. Podobnym mechanizmem jest regresja, czyli ujawnienie zachowania typowego dla wcześniejszej fazy rozwoju. Regresja prowadzi zwykle śladem wcześniejszych fiksacji. FPZ 18.

Regresja (filial regression) – 1. Powrót do wcześniejszego, mniej dojrzałego sposobu myślenia, odczuwania czy zachowania. 2. W psychoanalizie mechanizm obronny, za pomocą którego osoba powraca do form zachowania, myślenia czy relacji z obiektem charakterystycznym dla wcześniejszych faz rozwoju po to, by uniknąć czy też zredukować lęk. Regresja libidalna jest powrotem do wcześniejszej fazy organizacji popędowej i zazwyczaj pojawia się jako reakcja na konflikt wtedy, gdy istniała wcześniejsza fiksacja (2); regresja ego jest powrotem do wcześniejszego sposobu funkcjonowania psychicznego, jak wtedy, kiedy dorosły w sytuacji stresu zachowuje się jak dziecko. Pojęcie zostało wprowadzone przez Sigmunda Freuda (1856-1939) w 1900 w pracy Objaśnianie  marzeń sennych. Zob też regresja w służbie ego. CS 631-632.

3. W statystyce technika analizy związku między jedną lub wieloma zmiennymi niezależnymi i zmienną zależną. Zob. regresja wielokrotna, analiza regresji, regresja do średniej – tendencja występująca w pomiarze wielokrotnym zbiegania się wyników do średniej. 4. Spojrzenie rzucone wstecz w trakcie czytania linijki tekstu (łac. regressus  powrót). CS 632.

Ludzie z autyzmem mogą się zupełnie zafiksować na jednej obsesyjnej kwestii, która staje się dla nich pułapką i przejmuje kontrolę nad ich życiem. DZA 95.

Sytuację psychiczną w opisywanej (i podobnych) fazie okresu dojrzewania można bardzo prosto opisać. Namiętnie i szybko znikające miłosne fiksacje w ogóle nie należą do obszaru relacji z obiektem w takim znaczeniu, jakiego używamy opisując związki ludzi dorosłych. Są one identyfikacjami najprymitywniejszego typu, takimi, jakie spotykamy u bardzo małych dzieci zanim pojawiają się w ich życiu psychicznym jakiekolwiek obiekty miłości. Zmienność charakteru właściwa okresowi dojrzewania nie wskazuje na żadną zmianę wewnętrzną w przekonaniach jednostki lub w jej sposobie kochania. Można mówić raczej o utracie osobowości w wyniku zmiany związanej z identyfikacją. FMO 120.

Zdrowy rozsądek, ograniczenia, jakie narzucają okoliczności, i tzw. normalność oraz poczucie oczywistości – wszystko to są zracjonalizowane formy fiksacji na idolach oraz wyrazy wiary w różnego typu iluzje oraz ideologie. W rzeczywistości wszystkie takie racjonalizacje stanowią tylko wyraz tzw. patologii normalności. RFP 13.

Przypisy

• CS = Andrew M. Colman: Słownik psychologii, tłum. A. Cichowicz, M. Guzowska-Dąbrowska, P. Nowak, H. Turczyn-Zalewska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009
• DZA = John Donvan, Caren Zucker: Według innego klucza. Opowieści o autyzmie, tłum. Andrzej Homańczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017
• FMO = Anna Freud: Ego i mechanizmy obronne, przeł. M. Ojrzyńska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004
• FZP = Sigmund Freud:  Zarys psychoanalizy, w: tegoż: Poza zasadą przyjemności, Wydawnictwo Naukowe PWN, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 2005
• MDP = Nancy McWilliams: Diagnoza psychoanalityczna, przeł. Agnieszka Pałynyczko-Ćwiklińska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2021
• PFP = Alan Porter: Sigmund Freud w pigułce, tłum. Małgorzata Guzowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2021
• RFP = Zofia Rosińska: Wstęp. Sigmund Freud: Pomiędzy kulturoznawstwem a filozofią kultury, w: Freud i nowoczesność, red. Z. Rosińska, J. Michalik, P. Bursztyka, Universitas, Kraków 2009
  
  *W artykule po symbolu literowym książki podano numer strony, z której pochodzi cytat