Heurystyka oparta na postawie (attitude heuristic)

Heurystyka oparta na postawie to mechanizm psychologiczny, który wpływa na nasze codzienne decyzje, często bez świadomej refleksji. Pozwala ona szybko oceniać rzeczywistość, ale jednocześnie może prowadzić do uproszczeń i błędów poznawczych. W tym artykule przyjrzymy się, jak działa to zjawisko i dlaczego warto je rozumieć.

Czym jest heurystyka oparta na postawie?

Heurystyka oparta na postawie (attitude heuristic) to mentalny skrót polegający na wykorzystywaniu przechowywanych w pamięci ocen emocjonalnych (postaw) do szybkiego kategoryzowania obiektów, zjawisk lub ludzi. Postawy działają jak „przechowywane oceny” – pozwalają nam automatycznie zaliczać coś do kategorii „dobry/zły” lub „bezpieczny/niebezpieczny” bez analizy faktów.

Na przykład:

• Osoba o negatywnej postawie wobec szczepionek może odrzucać nowe badania naukowe bez ich weryfikacji
• Ktoś z pozytywnym nastawieniem do ekologii częściej wybiera produkty z etykietą „bio”, nawet bez sprawdzania składu

Jak działa heurystyka oparta na postawie w codziennych decyzjach?

Mechanizm ten aktywuje się w trzech typowych sytuacjach:

1. Gdy brakuje czasu na analizę – np. wybór produktu w sklepie pod wpływem znajomego logo
2. Przy złożonych problemach – np. ocena polityka na podstawie jednej wypowiedzi
3. W warunkach przeciążenia informacjami – np. reakcja na nagłówki mediów bez czytania artykułów

Przykładowe konsekwencje w różnych obszarach życia:

Obszar	Postawa pozytywna → działanie	Postawa negatywna → działanie
Zdrowie	Regularne badania kontrolne	Unikanie wizyt u lekarza
Finanse	Inwestowanie w fundusze ETF	Trzymanie oszczędności „w skarpecie”
Relacje	Szukanie kompromisów w konfliktach	Unikanie trudnych rozmów

Dlaczego stosujemy heurystyki oparte na postawach?

Ewolucyjnie wykształciliśmy ten mechanizm z trzech powodów:

1. Oszczędność energii psychicznej – przetwarzanie wszystkich informacji wymagałoby dużo czasu i wysiłku
2. Ochrona przed przeciążeniem informacjami – mózg otrzymuje ogromną ilość danych, które trzeba selekcjonować
3. Szybka reakcja na zagrożenia – np. automatyczna niechęć do podejrzanie wyglądających miejsc

Jakie są najważniejsze heurystyki oparte na postawie w psychologii?

Najważniejsze heurystyki oparte na postawie w psychologii to uproszczone strategie myślenia, które wykorzystują emocjonalne i oceniające komponenty postaw do szybkiego podejmowania decyzji i formułowania sądów. W literaturze psychologicznej, zwłaszcza w kontekście heurystyk poznawczych, wyróżnia się trzy kluczowe heurystyki, które mają związek z postawami i są często omawiane razem:

1. Heurystyka dostępności
   Polega na ocenianiu prawdopodobieństwa lub ważności zdarzenia na podstawie łatwości, z jaką przychodzą nam na myśl przykłady lub informacje. W kontekście postaw, jeśli dana informacja jest emocjonalnie silna lub często powtarzana, łatwiej ją przywołujemy i tym samym wpływa ona na nasze szybkie oceny i decyzje.
    
2. Heurystyka reprezentatywności
   Opiera się na klasyfikowaniu obiektów lub zdarzeń według ich podobieństwa do typowego, reprezentatywnego wzorca. Postawy mogą kierować tym, co uważamy za „typowe” lub „normalne” w danej kategorii, co prowadzi do stereotypizacji i uproszczonych ocen.
   
3. Heurystyka zakotwiczenia i dostosowania
   Polega na opieraniu się na początkowej informacji (kotwicy) i modyfikowaniu jej w celu podjęcia decyzji. Postawy mogą wpływać na wybór tej kotwicy, a następnie na sposób dostosowania oceny, co może skutkować utrwaleniem subiektywnych przekonań.

Wszystkie te heurystyki są przykładami tzw. heurystyk poznawczych, które pozwalają na szybkie i efektywne podejmowanie decyzji, ale jednocześnie mogą prowadzić do błędów poznawczych i zniekształceń rzeczywistości. Heurystyka oparta na postawie jest szczególnym przypadkiem, gdzie emocjonalne i oceniające komponenty postaw służą jako skróty myślowe do przypisywania obiektom wartości pozytywnej lub negatywnej, co wpływa na nasze interpretacje i działania w codziennym życiu.

Jakie są przykłady heurystyki opartej na postawie w mediach społecznościowych?

Przykłady heurystyki opartej na postawie w mediach społecznościowych można zaobserwować na wielu poziomach,. Oto kilka charakterystycznych przykładów, w których szybkie, emocjonalne oceny zastępują głębszą analizę informacji:

• Szybkie oceny na podstawie emocji
  Użytkownicy często reagują na posty, komentarze czy zdjęcia na podstawie swoich wcześniejszych postaw wobec tematu, marki czy osoby. Na przykład, jeśli ktoś ma negatywne nastawienie do danej grupy społecznej lub politycznej, będzie automatycznie odrzucać publikowane przez nią treści, niezależnie od ich merytorycznej wartości.
  
• Efekt potwierdzania i bańki informacyjne
  Ludzie chętniej angażują się w treści zgodne z ich postawami, co prowadzi do wzmacniania tych postaw i ograniczania dostępu do kontrargumentów. W mediach społecznościowych tworzą się tzw. bańki informacyjne, gdzie heurystyka oparta na postawie powoduje, że użytkownicy widzą i akceptują tylko te informacje, które potwierdzają ich wcześniejsze przekonania.
  
• Wpływ influencerów i opinii społecznej
  Postawy wobec influencerów lub grup społecznych mogą kierować oceną produktów, wydarzeń czy idei. Jeśli użytkownik ma pozytywną postawę wobec influencera, automatycznie uzna polecany przez niego produkt za wartościowy, nawet bez krytycznej analizy.

Heurystyka oparta na postawie w mediach społecznościowych jest zjawiskiem powszechnym i naturalnym, ale jej świadome rozpoznanie pozwala uniknąć pułapek uproszczonych ocen i błędów poznawczych, które mogą prowadzić do polaryzacji i dezinformacji.

Jak heurystyka oparta na postawie wpływa na nasze relacje?

W kontaktach międzyludzkich heurystyka ta manifestuje się przez:

• Efekt aureoli – przypisywanie pozytywnych cech osobom atrakcyjnym fizycznie
• Stereotypizację – ocenę ludzi przez pryzmat grupy (np. narodowości, zawodu)
• Samosprawdzające się proroctwa – np. traktowanie kogoś z góry jako „niekompetentnego”, co prowadzi do faktycznych błędów tej osoby

Pierwsze wrażenie tworzymy bardzo szybko, często w ciągu kilku sekund, a znaczną część tej oceny stanowią wygląd i mowa ciała.

Jak nie dać się zwieść własnym postawom?

Oto 5 strategii świadomego zarządzania heurystyką:

1. Zadawaj pytanie „Dlaczego?”
   Np. „Dlaczego uważam, że ta marka jest lepsza?”
2. Szukaj świadomie kontrprzykładów
   Np. pozytywnych doświadczeń z czymś, co zwykle oceniasz negatywnie
3. Stosuj zasadę 24 godzin
   Odłóż ważne decyzje na dobę, by emocje opadły
4. Eksperymentuj z drobnymi zmianami
   Np. spróbuj produktu „konkurencyjnej” marki
5. Analizuj źródła postaw
   Np. czy Twoja niechęć do matematyki wynika z rzeczywistych doświadczeń, czy szkolnych traum?

Podsumowanie

Heurystyka oparta na postawie to jak mentalny autopilot – nieoceniony w codziennym funkcjonowaniu, ale wymagający czujności. Rozumiejąc jej mechanizmy, zyskujemy możliwość wyboru: kiedy pozwolić sobie na szybkie osądy, a kiedy włączyć świadomą analizę. Pamiętaj, że wiele naszych codziennych decyzji podejmujemy pod wpływem tego rodzaju skrótów myślowych – warto więc regularnie kalibrować swoje „mentalne filtry”.Czym jest heurystyka oparta na postawie?

Wypisy z literatury psychologicznej

Heurystyka oparta na postawie (attidude heuristic) – uproszczony sposób podejmowania decyzji przez zaliczenie obiektów do kategorii pozytywnej albo negatywnej. ACI 418.

Heurystyki oparte na postawach. Postawa jest szczególnym typem przekonania, które zawiera komponenty emocjonalne i oceniające; w pewnym sensie postawa jest zmagazynowaną oceną – dobrą lub złą – danego obiektu. Według Anthony’ego Pratkanisa i Anthony’ego Greenwalda, ludzie są skłonni stosować heurystyki oparte na postawach (attitude heuristics) jako pewien sposób podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów.

Postawy mogą być używane w celu zaliczania obiektów do kategorii pozytywnej (wobec której odpowiednie są strategie aprobowania, zbliżania się, chwalenia, pielęgnowania i chronienia) lub kategorii negatywnej (wobec której stosowane są strategie dezaprobaty, unikania, ganienia, zaniedbywania i szkodzenia). Na przykład, jeśli Sam nie lubi poprzedniego prezydenta Ronalda Regana, to, według Sama, obecny deficyt budżetowy jest wynikiem polityki „karty kredytowej” – polityki gospodarczej, jaką prowadził Regan w latach 80. XX w. Liczne badania wykazały, że postawy mogą służyć do interpretowania naszego społecznego świata. Na przykład w jednym z badań Anthony’ego Pratkanisa stwierdzono, że postawy danej osoby w dużym stopniu decydują o tym, co uważa ona za prawdę. ACI 141.

Heurystyki oparte na postawach. Postawa jest szczególnym typem przekonania, które zawiera komponenty emocjonalne i oceniające; w pewnym sensie postawa jest zmagazynowaną oceną – dobrą lub złą – danego obiektu. Według Anthony’ego Pratkanisa i Anthony’ego Greenwalda ludzie są skłonni stosować heurystyki oparte na postawach (attitude heuristics) jako pewien sposób podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów. Postawy mogą być używane w celu zaliczania obiektów do kategorii pozytywnej (w której odpowiednie są strategie aprobowania, zbliżania się, chwalenia, pielęgnowania i chronienia) lub do kategorii negatywnej (w której stosowane są strategie unikania, ganienia, zaniedbywania i szkodzenia). W konsekwencji postawa danej osoby w dużym stopniu decyduje o tym, co uważa ona za prawdę. GWJ 19.

Innym rodzajem heurystyki opartej na postawie jest efekt aureoli (halo effect), a więc ogólne nastawienie polegające na tym, że korzystne lub niekorzystne wrażenie wywierane przez daną osobę wpływa na nasze wnioski i dotyczące jej oczekiwania. Na przykład, jeśli naprawdę się kogoś lubi, to prawdopodobnie będzie się lekceważyć lub usprawiedliwiać każde jego zachowanie, które można by uznać za negatywne, przeceniając jednocześnie wartość pozytywnych działań. Podobnie zakłada się, że nielubiana osoba ma cechy negatywne, a jej osiągnięcia ocenia się nisko.

W jednym z eksperymentów okazało się, że studenci przyznawali kobietom pozytywną lub negatywną „aureolę” zależnie od tego, jakiego rodzaju żywność jadły. Kiedy tylko dowiedzieli się, że jakaś kobieta je zdrową żywność, wówczas — jeżeli pozostałe czynniki pozostawały niezmienne – oceniali ją jako bardziej kobiecą, bardziej atrakcyjną pod względem fizycznym i bardziej sympatyczną od kobiet jedzących niezdrowe produkty. GWJ19-29.

Tendencja do potwierdzania i tendencja do przewidywania wstecz wspierają twierdzenie, że poznanie ludzkie ma na ogół charakter konserwatywny. Oznacza to, że skłonność do zachowania tego, co już zostało ustanowione – do utrzymania istniejącej uprzednio wiedzy, przekonań, postaw i hipotez. W całym tym rozdziale zapoznawaliśmy się z licznymi przykładami konserwatyzmu poznawczego: pierwsza otrzymana informacja prawie zawsze wywiera największy wpływ; przy formułowaniu ocen nadużywa się łatwo dostępnych kategorii; niekiedy niewłaściwie stosuje się heurystyki reprezentatywne i heurystyki oparte na postawach; stereotypy zniekształcają przetwarzanie informacji tak, by potwierdzić użyteczność danego stereotypu; materiał pamięciowy jest rekonstruowany w taki sposób, by pasował do aktualnego punktu widzenia. ACI 157-158.

Heurystyka (heuristic) – doraźna procedura lub zasada ogólna w podejmowaniu decyzji, formułowaniu osądów lub rozwiązywaniu problemów, bez stosowania algorytmu czy wyczerpującego porównania wszystkich dostępnych możliwości, niegwarantująca zatem osiągnięcia prawidłowego lub optymalnego efektu. Historia pojęcia sięga prac amerykańskiego ekonomisty i teoretyka procesów podejmowania decyzji Herberta Alexandra Simona (1916-2001), który w 1957 zasugerował, że ludzie podejmujący decyzje, charakteryzujący się ograniczoną racjonalnością, stosują takie procedury, kiedy pełne sprawdzenie wszystkich dostępnych możliwości jest niewykonalne.

Pojęcie wprowadzone do psychologii na początku lat 70. XX wieku przez izraelskich psychologów Amosa Tversky’ego (1937-1996) i Daniela Kahnemana (ur. 1934). Zidentyfikowali oni na wstępie najważniejsze heurystyki, którymi są heurystyka zakotwiczenia i dostosowania, heurystyka dostępności oraz heurystyka reprezentatywności. Inaczej heurystyka poznawcza. CS 247.

Przypisy

• ACI = Elliot Aronson: Człowiek, istota społeczna, przeł. J. Radzicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012
• CS = Andrew M. Colman: Słownik psychologii, tłum. A. Cichowicz, M. Guzowska-Dąbrowska, P. Nowak, H. Turczyn-Zalewska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009
• GWJ = Michał Głażewski, Wolność jako osobliwa wartość strategii heurystycznych: konteksty edukacyjne, w: Pedagogika Przedszkolna i Wczesnoszkolna 2015, nr 2 (6)