Anulowanie (undoing)

---

Co to jest anulowanie?

Anulowanie (undoing) – w psychoanalizie mechanizm obronny polegający na radzeniu sobie z emocjonalnym konfliktem połączonym z działaniem przez negowanie tego działania lub „magiczne” odczynianie, lub przez zastępowanie go zachowaniem mającym odwrotny charakter. Różni się od rekompensowania wyrządzonych szkód, których żałujemy, tym, że nie tylko konsekwencje zdarzenia, ale i samo zdarzenie jest negowane.

Sigmund Freud (1856-1939) wprowadził to pojęcie w sposób skrótowy w swojej sławnej analizie przypadku „Człowieka od Szczurów”, zatytułowanej Uwagi o pewnym przypadku nerwicy natręctw (1909; wyd. pol. 1995, przeł. Dariusz Rogalski, oprac. Robert Reszke, w: S. Freud, Charakter a erotyka, Dzieła, t. II, s. 23-82), gdzie opisuje zachowania kompulsywne w dwóch następujących po sobie fazach, z których drugie neutralizuje pierwsze. Człowiek od szczurów uderzył nogą w kamień leżący na drodze i poczuł się zobligowany do usunięcia go na wszelki wypadek, bo gdyby powóz wiozący drogą mu osobę uderzył w ten kamień, mogłoby to spowodować, że stałaby się jej krzywda; ale parę minut później zdał sobie sprawę z absurdalności swojego czynu i poczuł się zobowiązany do ułożenia kamienia z powrotem tam, gdzie leżał, na środku drogi. Freud przedstawia anulowanie obszerniej w książce Hemmung, Symptom and Angst (Wien, 1926). Córka Sigmunda, Anna Freud (1895-1982), przedstawiła to zjawisko w książce Ego i mechanizmy obronne. Nazywane też odczynianiem. CS 44.

 Anulowanie – w psychoanalitycznej teorii osobowości Freuda jeden z mechanizmów obronnych, często współwystępujący z mechanizmem izolacji. Polega on na wykonywaniu czynności o (często zrytualizowanym) charakterze magicznym, w którym wykonanie drugiej czynności „anuluje” zaistnienie pierwszej. Ten mechanizm obronny przejawia się w kompulsjach, polegających na doświadczaniu niemożliwego do odparcia przymusu wykonywania jakiejś czynności. Można zauważyć go także w obrzędach religijnych, przesądach lub zabawach dziecięcych. Kanonpojecpsychologicznych.

Wypisy z literatury psychologicznej

Jak moralizację uznajemy za dojrzalszą wersję rozszczepienia, tak anulowanie uważamy za naturalnego spadkobiercę omnipotentnej kontroli. Mechanizm ten opiera się na nieco magicznym myśleniu, co zdradza jego archaiczne źródła. Osoba stosująca go może – gdy zaapelujemy do jej zdolności refleksji – dostrzec znaczenie swego porównywalnego z przesądem działania. Anulowanie to nieświadome dążenie do zrównoważenia pewnego afektu, zwykle poczucia winy lub wstydu, przez postawę bądź zachowanie mające w sposób magiczny go wymazać. Przykład z codziennego życia stanowi powrót małżonka do domu z prezentem jako rekompensatą za wczorajszą awanturę. Jeśli motyw ten jest świadomy, to nie jest to anulowanie. O tym mechanizmie obronnym możemy mówić wówczas, gdy osoba nie zdaje sobie sprawy ze swojego wstydu czy poczucia winy, w związku z czym nie może świadomie pragnąć zadośćuczynienia. Element anulowania zawiera wiele rytuałów religijnych. Być może zadośćuczynienie za grzechy (nawet popełnione jedynie w myślach) to uniwersalne ludzkie dążenie. MDP 170.

Jeśli anulowanie jest podstawowym mechanizmem obronnym jednostki, a jej działania nieświadomie nakierowane na zadośćuczynienie za grzechy przeszłości stanowią główny filar samooceny, to mówimy o osobowości kompulsyjnej. Ponieważ terminy „kompulsja” i „kompulsywny” często są kojarzone z zachowaniami niepożądanymi, chciałabym podkreślić, że pojęcie kompulsji jest moralnie neutralne. Inaczej mówiąc, można być kompulsywnym pijakiem, ale także kompulsywnym działaczem społecznym. Podobnie terminy „obsesyjny” i „kompulsyjny” używane w odniesieniu do struktury osobowości nie zawsze mają charakter pejoratywny, mimo że oba wywodzą się z próby zrozumienia  patologicznych stanów obsesji i kompulsji. Osoba, która zmaga się z egodystonicznymi, uporczywymi niechcianymi myślami (obsesje), rozpaczliwie potrzebuje pomocy. Inaczej jest z osobą, która z radością oddaje się obsesji pisania powieści albo chętnie kompulsywnie pielęgnuje ogródek – o niej raczej nikt nie powie, że jest „chora”. W opisie charakteru, który może być całkiem adaptacyjny i zdrowy, „obsesyjny” odnosi się stylu myślenia, a „kompulsyjny” do uruchomionych trybów adaptacji. MDP 171.

W Ego i mechanizmy obronne, do 10 znanych wówczas mechanizmów obronnych: wyparcia, reakcji upozorowanej, projekcji, introjekcji, regresji, sublimacji, izolacji emocjonalnej, anulowania, odwrócenia i zwrócenia przeciwko sobie – dodała dwa nowe, będące jej oryginalnym wkładem do teorii, oba (…) klasyczne już dziś w psychologii ego. Były to: „identyfikacja z agresorem” oraz „altruistyczne wyrzeczenie”. Anna Freud, choć pozostała wierna koncepcjom ojca i nie odrzuciła teorii popędów, jednak przypisała im nieco mniejsze znaczenie w rozwoju akcentując jednocześnie wagę struktury ego w umyśle człowieka. Ponieważ zgodnie z definicją struktura ta pośredniczy między światem zewnętrznym a wewnętrzną rzeczywistością człowieka – zainteresowanie, jakim obdarzono ego, umożliwiło dalsze poszukiwania uwarunkowań rozwoju psychicznego, tym razem natury społecznej i konstytucjonalnej. Małgorzata Ojrzyńska, Przedmowa do wydania polskiego: FMO 10-11.

Nawet jeśli przyznamy wyparciu wyjątkową pozycje pośród innych mechanizmów obronnych, wciąż będziemy mieli wrażenie, że zaliczyliśmy do jednej kategorii wiele odmiennych zjawisk. Metody typu izolacja i anulowanie stać będą obok właściwych procesów popędowych, jak regresja, odwrócenie i zwrócenie popędu przeciwko sobie. Niektóre mechanizmy służą do opanowani silnych uczuć i impulsów popędowych, inne – do radzenia sobie z o wiele słabszymi. Warunki określające wybór mechanizmu nie są dokładnie znane. Być może wyparcie ma szczególną wartość w walce z pragnieniami seksualnymi, podczas gdy inne metody z większą łatwością wykorzystywane są w przypadku innych sił popędowych, zwłaszcza impulsów agresywnych. Może też być i tak, że pozostałe metody mają jedynie uzupełnić pracę wyparcia bądź działać tam, gdzie doznaje ono niepowodzenia. Albo, że każdy mechanizm obronny powstaje w pierwszym etapie po to, by radzić sobie z konkretnym pragnieniem popędowym, innym w zależności od fazy rozwoju dziecka. FMO 45.

Słownik: wykaz pojęć Bibliografia: wykaz skrótów