Obserwacja w psychologii - Psychologia Życia Codziennego

Spis treści

Czym jest obserwacja w psychologii?

Obserwacja w psychologii jest jedną z najważniejszych metod badawczych, używaną do zbierania danych na temat zachowań, emocji i interakcji jednostek w ich naturalnym środowisku. Może być stosowana zarówno w badaniach naukowych, jak i w psychoterapii, a jej forma i cele różnią się w zależności od kontekstu oraz teorii, na której się opiera.

Definicja i rodzaje obserwacji

W psychologii obserwacja jest procesem systematycznego rejestrowania zachowań ludzi lub zwierząt w celu ich analizy. W odróżnieniu od introspekcji, w której badacz polega na subiektywnych relacjach osób badanych, obserwacja ma charakter bardziej obiektywny i opiera się na konkretnych kryteriach.

Rodzaje obserwacji:

Obserwacja naturalna (nieinterwencyjna): Badacz nie ingeruje w badane środowisko, ale rejestruje zachowania w ich naturalnym kontekście, np. obserwacja dzieci na placu zabaw. Przykładami są prace badawcze Konrada Lorenza nad zachowaniem zwierząt w naturalnym środowisku.
Obserwacja kontrolowana: Przeprowadzana w warunkach laboratoryjnych, gdzie badacz ma kontrolę nad zmiennymi. Przykładem może być eksperyment „zabawek Bobo” Bandury, który badał zachowania agresywne u dzieci.
Obserwacja ukryta: Badani nie są świadomi, że są obserwowani, co pozwala na bardziej naturalne zachowania, ale rodzi kwestie etyczne.
Obserwacja jawna: Uczestnicy wiedzą, że są obserwowani, co może wpływać na ich zachowanie, tzw. efekt Hawthorne’a.

Obserwacja jako metoda badawcza

W psychologii obserwacja jest często stosowana jako metoda badawcza, szczególnie w badaniach rozwojowych, behawioralnych i klinicznych. Badacze obserwują, jak jednostki reagują na określone bodźce lub sytuacje, a następnie analizują te dane w celu zrozumienia procesów psychicznych.

Kluczowe aspekty obserwacji badawczej:

Obiektywność: Badacz musi być neutralny i unikać subiektywnych interpretacji.
Standaryzacja: Stosowanie tych samych procedur obserwacyjnych dla wszystkich uczestników, aby dane były porównywalne.
Kategoryzacja zachowań: Określenie specyficznych kategorii zachowań, które mają być obserwowane, np. liczba uśmiechów, gestów czy słów wypowiedzianych w określonej sytuacji.
Dokumentacja: Badania wymagają dokładnego rejestrowania danych, za pomocą nagrań wideo, notatek lub formularzy obserwacyjnych.

Rola obserwacji w psychoterapii

Obserwacja odgrywa kluczową rolę w psychoterapii, gdzie terapeuci wykorzystują ją do monitorowania zarówno werbalnych, jak i niewerbalnych zachowań pacjentów. Niewerbalna komunikacja, jak gesty, mimika, postawa ciała, mogą ujawniać emocje i uczucia, które pacjenci nie są w stanie wyrazić słowami.

Przykłady zastosowania obserwacji w terapii:

Terapia behawioralna: Terapeuta obserwuje zachowania, aby zidentyfikować wzorce, które mogą być związane z problemami pacjenta, np. unikanie sytuacji społecznych w przypadku fobii społecznej.
Terapia poznawczo-behawioralna: Obserwacja jest wykorzystywana do monitorowania reakcji pacjenta na różne sytuacje i pomoc w identyfikacji myśli, które wpływają na jego zachowanie.

Korzyści i ograniczenia obserwacji w psychologii

Korzyści:

Naturalność danych: Obserwacja, szczególnie w środowisku naturalnym, dostarcza autentycznych danych na temat tego, jak ludzie reagują na codzienne sytuacje.
Głębszy wgląd: Pozwala na uzyskanie szczegółowego obrazu zachowań, emocji i interakcji, co jest trudne do uchwycenia za pomocą innych metod, takich jak wywiady czy kwestionariusze.

Ograniczenia:

Efekt Hawthorne’a: Świadomość, że jest się obserwowanym, może wpłynąć na zachowanie badanych, co zniekształca wyniki.
Subiektywizm badacza: Mimo starań o obiektywność, badacz może nieświadomie wpłynąć na interpretację wyników.
Trudności w standaryzacji: W badaniach prowadzonych w naturalnych warunkach trudno jest kontrolować wszystkie zmienne, co może wpłynąć na wyniki.

Znaczenie etyczne w obserwacji

Obserwacja, szczególnie ukryta, rodzi szereg dylematów etycznych. Badacze muszą zadbać o zgodę uczestników, zapewnić anonimowość oraz dbać o to, aby uczestnicy nie doznali krzywdy psychicznej w wyniku badania. W psychoterapii terapeuci muszą także być bardzo ostrożni, aby nie wyciągać pochopnych wniosków na podstawie powierzchownych obserwacji.

Podsumowanie

Obserwacja w psychologii jest wszechstronną i niezwykle wartościową metodą badawczą oraz narzędziem w psychoterapii. Dzięki niej badacze i terapeuci mogą uzyskać cenne informacje na temat zachowań, emocji i procesów myślowych jednostek, zarówno w kontekście badawczym, jak i klinicznym. Jednak, aby była skuteczna, musi być prowadzona w sposób staranny, obiektywny i zgodny z zasadami etycznymi.

Wypisy z literatury psychologicznej

Obserwacja – forma metody diagnostycznej, która dzięki badaniu zachowania bezpośrednio w momencie jego wystąpienia umożliwia wnioskowanie o stanach psychicznych pacjenta, przy zastosowaniu wybranej teorii. Zazwyczaj niemożliwe jest uzyskanie całościowego zapisu zachowania, zatem badacz ustala okresy obserwacji – mogą to być okresy stałe bądź losowe, a także próbki zdarzeń bądź sytuacyjne. Obserwacja jest najczęściej stosowana w placówkach, w których pacjent przebywa dłuższy czas. SS.

Obserwacja w warunkach naturalnych – forma badań opisowych obejmująca ocenę zachowania ludzi lub zwierząt w ich naturalnych warunkach bytowania. PKK I 47.

Uczenie się przez obserwację – forma uczenia się poznawczego, w której nowe reakcje są nabywane po zaobserwowaniu zachowania innych osobników i konsekwencji ich zachowania. PKK II 161.

Społeczne uczenie się (social learning) – proces, w trakcie którego wpływy społeczne zmieniają ludzkie myśli, uczucia i zachowania. Najwcześniejsze teorie społecznego uczenia się rozwijane w 1950 przez amerykańskich psychologów, Johna Dollarda (1900-80) i Neala Elgara Millera (1909-2002), i w 1954 przez amerykańskiego psychologa, Juliana Bernarda Rottera (ur. 1916), były prostymi teoriami warunkowania sprawczego, opartymi na wzmacnianiu (1); bardziej współczesne wersje przypisują główną rolę procesom poznawczym. CS 696.

W 1969 urodzony w Kanadzie amerykański psycholog Albert Bandura (ur. 1925), przyznał, że naśladowanie i modelowanie czasami pojawiają się bez wzmacniania, dzięki zwyczajnemu uczeniu się przez obserwację, tak jak w eksperymencie Badury i dwójki współpracowników z 1961, w którym dzieci, obserwując zachowania agresywnego dorosłego wobec przypominającej dziecko, mierzącej 5 stóp (około 1,5 metra) lalki BoBo, przejawiały później, gdy narażano je na niewielką frustrację, skłonność do naśladowania wcześniej zaobserwowanego wrogiego zachowania. CS 696.

Obserwacja uczestnicząca polega na tym, że badacz staje się kimś w rodzaju szpiega – infiltruje interesującą go grupę jako jej „normalny” członek, ukrywając swoją rzeczywistą tożsamość i zamiary. Jeżeli więc chciałem się dowiedzieć, jakie techniki są stosowane przez agencje sprzedające encyklopedie (albo odkurzacze, portrety rodzinne czy lekcje tańca), to odpowiadałem na ogłoszenie prasowe jako osoba zainteresowana pracą w takiej agencji. Brałem udział w regularnym szkoleniu nowo przyjmowanych tam osób, ucząc się stosowanych w danej agencji technik wpływu społecznego. CWW 12-13.

Oprócz eksperymentów, naukowcy przeprowadzają badania korelacyjne, sondaże, obserwacje w warunkach naturalnych i studia przypadków. Jak zobaczymy, każda z tych metod ma swoje zalety, ograniczenia i szczególne zastosowania. PKK I 43.

W ciągu ostatnich trzydziestu lat liczne badania wykazały, że dawanie przykładu jest jedną z najpotężniejszych metod wpływania na cudze zachowanie. Mówiąc najprościej, ludzie często naśladują zachowanie, które widzą u innych. Najbardziej oczywisty jest przykład dany dziecku przez rodziców, którzy operują wywieranym wrażeniem, aby wpoić dzieciom pewne zalety. Ojcowie i matki prezentują potomkowi określony wizerunek samych siebie w nadziei, że pomoże to rozwinąć dziecku podobne cechy. Podejrzewam, że większość rodziców próbuje przekazać potomstwu nieco wyidealizowany obraz własnej osoby, przedstawiając siebie jako uczciwszych, rozważniejszych czy silniejszych niż są w rzeczywistości. Jeśli dziecko będzie naśladować model demonstrowany przez rodziców, to rozwinie społecznie aprobowane wzorce zachowania. LWW 176-177.

Często wyniki badania naukowego są identyczne z tym, co „wie” większość ludzi. Nic w tym dziwnego – wiedza potoczna zwykle oparta jest na wnikliwej obserwacji, która wytrzymała próbę czasu. ACI 22.

Zachowanie można zmienić bezpośrednio za pomocą bodźców sytuacyjnych sugerujących, że pewne działanie przyniesie wynik pozytywny (wzmocnienie) lub negatywny (kara). Warunki wskazujące na istnienie pewnych powiązań działania z wynikiem mogą skłonić ludzi do wykonywania czynności prowadzących do otrzymania nagrody lub uniknięcia kary. Ludzie poznają te powiązania, doświadczając konsekwencji własnych czynów (uczenie się instrumentalne), obserwując, co czynią inni (uczenie się obserwacyjne) oraz otrzymując wiadomości słowne dotyczące zasad zachowania się (uczenie się instrukcyjne). Prawdopodobieństwo wystąpienia wzmocnienia jest niezbędne do tego, aby później powtórzyć czynność zaobserwowaną, lecz nie jest konieczne podczas uczenia się obserwacyjnego. ZLP 113.

Czy obserwowanie agresywnego zachowania zwiększa prawdopodobieństwo, że widzowie staną się agresywni? Klasyczne badanie Alberta Bandury sugeruje, że tak – przynajmniej w przypadku dzieci, które zaprosił do swego laboratorium na prosty eksperyment. Aby wywołać agresywne zachowanie u tych dzieci, wystarczyło, żeby obserwowały one dorosłych, którzy zdawali się czerpać przyjemność z okładania pięściami i kopania nadmuchiwanego, plastikowego klauna (lalki „Bobo”). Dzieci, które obserwowały tych dorosłych, później, kiedy dano im taką sposobność, wykazywały dużo bardziej agresywne zachowanie wobec taj lalki niż dzieci z grupy kontrolnej, które nie obserwowały agresywnych modeli. Późniejsze badania wykazały, że dzieci będą także naśladowały agresywne zachowania, które obejrzały na filmie – tak, nawet wtedy, gdy modelami były postacie z komiksów. PKK II 160.

Badanie, które przeprowadził Bandura przy użyciu lalki „Bobo”, prowadzi do wniosku, że uczenie się przez obserwację i naśladowanie może wpływać na nasze zachowanie w sytuacjach, których poprzednio nie mieliśmy okazji doświadczyć osobiście. Uczenie się może się zatem dokonać nie tylko w wyniku bezpośredniego doświadczenia, lecz także przez obserwację zachowania innej osoby, czyli modela. Jeśli działania modela wydają się skuteczne – to znaczy jeśli model zdaje się uważać je za dostarczające wzmocnień – to możemy starać się zachowywać w taki sam sposób. Można uważać uczenie się przez obserwację i naśladowanie za takie rozwinięcie warunkowania sprawczego, w którym obserwujemy kogoś innego otrzymującego nagrodę, a działamy tak, jak gdybyśmy także otrzymali nagrodę. PKK II 160-161.

Psycholodzy nazywają to uczeniem się społecznym lub uczeniem się przez obserwację. Wyjaśnia ono, jak dzieci uczą się agresywnego zachowania przez naśladowanie agresywnych modeli, postrzeganych jako ci, którzy odnoszą sukcesy, są godni podziwu lub zdają się przyjemnie spędzać czas. Uczenie się przez obserwację wyjaśnia także, w jaki sposób ludzie uczą się sprawności sportowych, prowadzenia samochodu, zachowania wobec przyjaciół, zupełnie innego niż podczas rozmowy kwalifikacyjnej. Wyjaśnia też związane z modą zmiany w sposobach ubierania się i szybkie rozprzestrzenianie się wyrażeń slangowych. PKK II 161.

Abert Bandura, czołowy przedstawiciel teorii społecznego uczenia się agresji, twierdzi, że człowiek uczy się agresji nie tylko poprzez poznanie płynących z niej korzyści, ale także poprzez obserwowanie innych. Jak w przypadku większości zachowań społecznych, również zachowań agresywnych uczymy się, obserwując działania innych i ich konsekwencje. MPS 499.

Oczywiście nie zawsze naśladowanie jest szkodliwe. Przez naśladowanie uczymy się także zachowań dobroczynnych, pocieszania cierpiących i prowadzenia samochodu przepisową stroną jezdni. Ogólnie rzecz biorąc, możemy powiedzieć, że ludzie wiele się uczą – zarówno zachowań prospołecznych (pomocnych), jak i antyspołecznych (krzywdzących) – przez obserwację innych. Ta zdolność uczenia się przez obserwację pozwala nam skutecznie przyswajać sobie różne zachowania bez przechodzenia przez uciążliwe próby i błędy. Chociaż więc uczenie się przez obserwację zdaje się być czynnikiem sprzyjającym zachowaniom, jednak umożliwia nam ono także uczenie się zachowań społecznie użytecznych dzięki korzystaniu z błędów i sukcesów innych. PKK II 162.

Ogólnie rzecz biorąc, duża liczba danych dowodzi, że zachowania agresywne są nabywane, wywoływane, podtrzymywane i wygaszane stosownie do naszych przekonań o karach i nagrodach, z jakimi się spotykają. Przekonania te wywodzą się nie tylko z naszych doświadczeń, lecz także z obserwacji i doświadczeń cudzych. WPS 382.

Na podstawie wyników ponad 100 badań eksperymentalnych specjaliści doszli jednak do wniosku, że oglądanie przemocy zwiększa prawdopodobieństwo agresywnego zachowania. PKK II 162.

Badania mózgu wykazały także, że jesteśmy wyposażeni w komórki, które naukowcy nazywają neuronami lustrzanymi, a które pozwalają nam naśladować zachowania innych osób, pomagają uczyć się społecznie akceptowanych zachowań i efektywnie reagować. AEA 19.

Zwyczaje związane z piciem i przyjmowaniem innych substancji pozostają również pod silnym wrażeniem modelowania (uczenie się przez obserwowanie zachowań innych osób), zwłaszcza w rodzinie i wśród rówieśników. MTU 45.

Polecane książki

Zobacz także

Słownik: wykaz pojęć Bibliografia: wykaz skrótów