Hierarchia autonomiczna (autonomic hierarchy)

Czym jest hierarchia autonomiczna?

Hierarchia autonomiczna (autonomic hierarchy) to pojęcie z zakresu psychologii i neurobiologii, które odnosi się do struktury działania autonomicznego układu nerwowego. Autonomiczny układ nerwowy (AUN) jest odpowiedzialny za automatyczne, niezależne od naszej woli funkcje organizmu, takie jak oddychanie, praca serca czy trawienie. Hierarchia autonomiczna oznacza, że AUN składa się z trzech głównych komponentów działających w określonej kolejności, które sterują reakcjami organizmu na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne.

Jakie są trzy składowe hierarchii autonomicznej?

Hierarchia autonomiczna opiera się na trzech podstawowych elementach, które działają według ustalonego porządku:

1. Układ błędny brzuszny
   Odpowiada za stany spokoju, regeneracji i łączenia się z innymi. Pozwala nam radzić sobie z codziennymi wyzwaniami, nawiązywać relacje i pozostawiać za sobą negatywne doświadczenia.
2. Układ współczulny
   System działania i mobilizacji energii, który aktywuje się w sytuacjach zagrożenia lub stresu, przygotowując organizm do reakcji walki lub ucieczki.
3. Układ przywspółczulny grzbietowy
   Odpowiada za reakcje obronne i wycofanie się, które mogą prowadzić do zamarcia lub odrętwienia w obliczu ekstremalnego zagrożenia.

Ta hierarchia działa jak system alarmowy, który najpierw próbuje utrzymać spokój i bezpieczeństwo, a jeśli to się nie udaje, przechodzi do bardziej intensywnych reakcji obronnych.

Dlaczego hierarchia autonomiczna jest ważna w życiu codziennym?

Zrozumienie hierarchii autonomicznej pomaga lepiej rozumieć nasze reakcje emocjonalne i fizjologiczne w różnych sytuacjach. Na przykład, gdy czujemy się bezpiecznie, dominuje układ błędny brzuszny, co sprzyja relacjom społecznym i efektywnej komunikacji. W sytuacjach stresowych aktywuje się układ współczulny, co może powodować przyspieszone bicie serca czy napięcie mięśni. Gdy zagrożenie jest bardzo silne, organizm może przejść w stan „zamrożenia” – działanie układu przywspółczulnego grzbietowego.

Znajomość tych mechanizmów pozwala na świadome zarządzanie stresem i emocjami, co jest kluczowe dla zdrowia psychicznego i fizycznego.

Jak hierarchia autonomiczna łączy się z teorią poliwagalną?

Teoria poliwagalna, opracowana przez Stephena Porgesa, wyjaśnia funkcjonowanie autonomicznego układu nerwowego w kontekście ewolucyjnym i społecznym. Według niej hierarchia autonomiczna jest ułożona tak, że najpierw aktywowany jest układ przywspółczulny brzuszny (sprzyjający bezpieczeństwu i społecznym interakcjom), następnie układ współczulny (reakcja na zagrożenie), a na końcu układ przywspółczulny grzbietowy (reakcja obronna). Ta kolejność pozwala organizmowi na elastyczne dostosowanie się do sytuacji, od relaksu po walkę lub ucieczkę, aż do stanu zamarcia.

Jakie problemy może rozwiązać zrozumienie hierarchii autonomicznej?

Zrozumienie hierarchii autonomicznej pomaga w radzeniu sobie z:

• Stresami i lękami
  Świadoma regulacja układu nerwowego może zmniejszyć nadmierną aktywność układu współczulnego.
• Trudnościami w relacjach międzyludzkich
  Rozpoznanie, kiedy dominują reakcje obronne, pozwala lepiej komunikować się i budować poczucie bezpieczeństwa.
• Zaburzeniami psychosomatycznymi
  Wiele dolegliwości fizycznych ma podłoże w chronicznym napięciu autonomicznym, które można złagodzić poprzez techniki relaksacyjne i terapię.

Jak praktycznie wykorzystać wiedzę o hierarchii autonomicznej?

Oto trzy sposoby na zastosowanie tej wiedzy w codziennym życiu:

1. Ćwiczenia oddechowe i relaksacyjne
   Pomagają aktywować układ przywspółczulny brzuszny, co sprzyja wyciszeniu i regeneracji.
2. Świadoma obserwacja reakcji ciała
   Rozpoznawanie sygnałów stresu pozwala na wcześniejsze reagowanie i zapobieganie eskalacji napięcia.
3. Budowanie bezpiecznych relacji społecznych
   Kontakt z innymi ludźmi w atmosferze bezpieczeństwa wzmacnia pozytywne funkcjonowanie układu nerwowego.

Tabela: Porównanie trzech składowych hierarchii autonomicznej

Składowa	Funkcja główna	Reakcje organizmu	Znaczenie w życiu codziennym
Układ błędny brzuszny	Spokój, regeneracja, łączenie	Relaks, komunikacja, adaptacja	Umożliwia zdrowe relacje i odpoczynek
Układ współczulny	Mobilizacja, reakcja na zagrożenie	Przyspieszone tętno, napięcie mięśni	Przygotowuje do działania w sytuacjach stresu
Układ przywspółczulny grzbietowy	Ochrona, wycofanie	Zamrożenie, odrętwienie	Chroni w ekstremalnych sytuacjach zagrożenia

Jak hierarchia autonomiczna wiąże się z naszymi wartościami i decyzjami?

Choć hierarchia autonomiczna dotyczy głównie procesów fizjologicznych, jej funkcjonowanie wpływa na nasze codzienne wybory i zachowania. Na przykład gdy czujemy się bezpiecznie (układ błędny brzuszny), łatwiej podejmujemy decyzje zgodne z naszymi wartościami i celami. Natomiast przewlekły stres (układ współczulny) może prowadzić do impulsywnych lub nieprzemyślanych działań. Świadomość tego mechanizmu pozwala lepiej rozumieć swoje reakcje i dążyć do równowagi, co jest fundamentem zdrowej hierarchii wartości w życiu.

Podsumowanie

Hierarchia autonomiczna to kluczowy koncept wyjaśniający, jak autonomiczny układ nerwowy steruje naszymi reakcjami na codzienne wyzwania i stresy. Składa się z trzech głównych elementów – układu błędnego brzusznego, układu współczulnego oraz układu przywspółczulnego grzbietowego – które działają w określonej kolejności, aby zapewnić nam bezpieczeństwo i adaptację.

Zrozumienie tej hierarchii pomaga lepiej radzić sobie ze stresem, poprawiać relacje społeczne oraz podejmować decyzje zgodne z naszymi wartościami. W praktyce wiedza ta może być wykorzystana poprzez techniki relaksacyjne, uważność i budowanie bezpiecznych więzi z innymi. Hierarchia autonomiczna to most łączący nasze ciało i umysł, umożliwiający zdrowe funkcjonowanie w codziennym życiu.

Wypisy z literatury psychologicznej

Autonomiczny układ nerwowy możemy nazwać automatycznym układem nerwowym, ponieważ bierze na siebie podstawowe obowiązki dotyczące podtrzymania funkcji życiowych organizmu (oddychanie, pracę serca, trawienie itp.), nie angażując naszej uwagi. Wspaniałą cechą dotyczącą tego układu jest nie tylko to, że funkcjonuje autonomicznie i zgodnie z zaprogramowanymi ustawieniami, ale także to, że wykorzystując twierdzenia teorii poliwagalnej, możemy regulować jego działanie. W tym celu musimy zrozumieć trzy główne zasady tej teorii:

1) Hierarchia autonomiczna: autonomiczny układ nerwowy tworzą trzy składowe działające w określonej kolejności, którym towarzyszą z góry ustalone szlaki.
2) Neurocepcja: autonomiczny układ nerwowy ma wbudowany system nadzoru, który zwraca uwagę na wskaźniki bezpieczeństwa i sygnały informujące o zbliżającym się zagrożeniu.
3) Koregulacja: niezbędnym składnikiem naszego dobrostanu są chwile bezpiecznego łączenia się z innymi.
DZJ 20-21.

Hierarchia autonomiczna – składowa doświadczenia
W trakcie ewolucji wyłoniły się kolejno trzy składowe autonomicznego układu nerwowego: błędna grzbietowa (zamknięcia się/zawieszenia się) około pięciuset milionów lat temu, współczulna (pobudzenie) około czterystu milionów lat temu i błędna brzuszna około dwustu lat temu. Ta sekwencyjna kolejność zwana hierarchią autonomiczną jest kluczem do zrozumienia roli układu nerwowego układu nerwowego jako kotwicy regulującej stany autonomiczne i reagującej na wyzwania codziennego życia. Każda składowa funkcjonuje w charakterystyczny dla siebie sposób, wpływając przez połączenia wewnątrz organizmu na naszą biologię oraz oddziałując na psychikę przez sterowanie tym, jak postrzegany, odczuwamy i angażujemy się w świat.

Składowa błędna brzuszna, najmłodsza ze wszystkich trzech, pozwala nam znaleźć drogę prowadzącą do zdrowia i dobrostanu oraz miejsca, w którym czujemy, że panujemy nad swoim życiem. Łączymy się i komunikujemy z innymi; możemy dołączyć do jakiejś grupy lub być szczęśliwi w pojedynkę. W tym stanie irytujące codzienne drobiazgi dotykające każdego z nas nie urastają do rangi problemów, a gdy rozlejemy kawę lub tkwimy w korku, zamiast się złościć lub odczuwać niepokój, zostawiamy takie incydenty za sobą.

Kiedy coś zaczyna nas przytłaczać, gdy wokół dzieje się zbyt wiele rzeczy naraz lub gdy wydaje się nam, że życie zmieniło się w pasmo niekończących się wyzwań, schodzimy o stopień niżej w hierarchii autonomicznej, do kolejnej składowej i do podejmowania działań, które dyktuje nam szlak współczulny.

Ten stan jest powszechnie znany jako „walka lub ucieczka”. Kiedy mam wrażenie, że lista spraw do załatwienia ciągle się wydłuża, nie mamy dość pieniędzy, by związać koniec z końcem, lub wydaje się nam, że druga, bliska nam osoba jest myślami gdzie indziej, tracimy poczucie bezpiecznego przebywania w chwili obecnej i szerszą perspektywę oraz reagujemy atakiem lub ucieczką. DZJ 22.

Kiedy wciąż czujemy się w potrzasku w cyklu niekończących się wyzwań bez drogi wyjścia i bez możliwości, by nad nimi zapanować, wówczas schodzimy na ostatni, najniższy szczebel hierarchii, reprezentujący najstarszą składową autonomicznego układu nerwowego, czyli na poziom błędny grzbietowy charakteryzujący się zapadnięciem się, zamknięciem się i utratą połączenia z innymi. Na tym poziomie rozlana kawa, niekończąca się lista zadań i partner, który wydaje się nieobecny, nie mają już żadnego znaczenia. Zaczynamy zamykać się i rozłączać. DZJ 22-23.

Możemy nadal robić to, co robiliśmy do tej pory, ale już na niczym nam nie zależy. Tracimy nadzieję, że cokolwiek kiedykolwiek się zmieni. A ponieważ układ nerwowy podąża przewidywalna sekwencją aktywacji kolejnych składowych, to aby się wydostać ze stanu zapadnięcia się, musimy odnaleźć drogę do energii, którą zapewnia nam układ współczulny, i dopiero potem możemy iść dalej do stanu uregulowania błędnego brzusznego. DZJ 23.

Stan błędny brzuszny znajdujący się na szczycie hierarchii autonomicznej to podstawowy element dobrostanu. Co prawda, żaden ze stanów autonomicznych nie jest lepszy od pozostałych i każdy – prócz tego, że pomaga w przetrwaniu – ma swoje codzienne, niereaktywne zadania. Mimo to musimy pamiętać, iż poczucie bezpieczeństwa i zdolność do angażowania się w świat wymagają aktywnego połączenia z energią błędną brzuszną. DZJ 104.

Gdy nasz stan błędny brzuszny żyje i sprawuje kontrolę nad całym układem, wówczas dwa pozostałe stany – współczulny i błędny grzbietowy – pracują w tle, podtrzymując nas w zdrowiu fizycznym psychicznym. Kiedy jednak traci tę kontrolę, brakuje nam jego regulującego wpływu, zaczynamy chorować, odczuwać dystres w związkach i mamy trudności z codziennym radzeniem sobie w życiu. Bez zakotwiczenia w stanie błędnym brzusznym jesteśmy na środku morza, zagubieni i zdezorientowani. DZJ 104-105.

Układ nerwowy człowieka, podobny do układu nerwowego innych ssaków, ewoluował nie tylko po to, by zapewnić przeżycie w bezpiecznym środowisku, lecz także by umożliwić przetrwanie w sytuacjach niebezpiecznych i zagrażających życiu. Aby osiągnąć tę elastyczność adaptacyjną, układ nerwowy człowieka przechował w sobie dwa bardziej pierwotne obwody neuronalne regulujące strategie obronne (walkę/ucieczkę i pozorowanie śmierci). PNE 112-113.

Należy tu zauważyć, że zachowania społeczne, komunikacja społeczna i homeostaza trzewna nie pozostają w zgodzie ze stanami neurofizjologicznymi i zachowaniami stymulowanymi przez oba wspomniane obwody neuronalne wspierające strategie obronne. To oznacza, że w wyniku ewolucji układ nerwowy człowieka ma trzy obwody neuronalne tworzące uporządkowaną filogenetycznie hierarchię. W tej hierarchii reakcji adaptacyjnych najmłodszy obwód jest wykorzystywany jako pierwszy; jeśli nie jest zdolny zapewnić bezpieczeństwa, wówczas są wykorzystywane sekwencyjnie dwa kolejne obwody. PNE 113.

Przypisy

• DZJ = Deb Dana: Zakotwiczeni. Jak oswoić układ nerwowy dzięki teorii poliwagalnej, przeł. Aleksander Gomola, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2022
• PNE = Stephen W. Porges: Neurofizjologiczne podstawy emocji i przywiązania w teorii poliwagalnej, przeł. Aleksander Gomola, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2021

*W artykule po symbolu literowym książki podano numer strony, z której pochodzi cytat.