Spis treści

Co to jest mentalizacja?

Mentalizacja to zdolność człowieka do rozumienia i interpretowania zarówno własnych stanów psychicznych, jak i stanów innych osób. Termin ten odnosi się do naszej umiejętności „czytania umysłów” – rozpoznawania myśli, uczuć, intencji czy przekonań, które mogą kierować naszym zachowaniem i zachowaniem innych.

Mentalizacja nie jest jedynie teoretycznym pojęciem; ma głębokie znaczenie praktyczne, gdyż umożliwia budowanie relacji interpersonalnych i radzenie sobie z trudnymi emocjami. Podstawę tego pojęcia stworzył brytyjski psychoanalityk Peter Fonagy.

Według niego mentalizacja odgrywa kluczową rolę w rozwoju emocjonalnym człowieka, szczególnie w kontekście więzi między dzieckiem a opiekunem. Obserwując reakcje emocjonalne swoich opiekunów, dziecko uczy się rozumieć własne emocje i mechanizmy, które nimi kierują.

Dlaczego mentalizacja jest tak ważna?

Mentalizacja jest niezbędna w codziennym życiu, ponieważ pozwala nam lepiej funkcjonować w społeczeństwie. Dzięki niej jesteśmy w stanie:

Budować zdrowe relacje – rozumienie myśli i uczuć innych ludzi umożliwia unikanie nieporozumień i rozwijanie empatii. Bez tej umiejętności trudno byłoby nawiązać głębsze relacje.
Regulować emocje – świadomość własnych emocji pomaga radzić sobie z trudnymi sytuacjami, np. stresem czy konfliktem.
Unikać nadinterpretacji – mentalizacja pozwala zrozumieć, że ludzie mogą działać z różnych powodów, co redukuje skłonność do przypisywania innym negatywnych intencji.
Radzić sobie w pracy – w środowisku zawodowym zrozumienie perspektywy innych osób może być kluczowe w efektywnej komunikacji i pracy zespołowej.

Jak rozwija się zdolność mentalizacji?

Proces rozwoju mentalizacji zaczyna się w dzieciństwie, w dużej mierze dzięki interakcjom z rodzicami lub opiekunami. Kiedy rodzice reagują na emocje dziecka, np. pocieszając je, gdy jest smutne, uczą je nazywania i rozumienia własnych uczuć.

Jeśli jednak w dzieciństwie zabraknie odpowiedniego wsparcia, zdolność do mentalizacji może być osłabiona. Może się to zdarzyć np. w rodzinach, w których brakuje stabilności emocjonalnej, a dzieci są zmuszane do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami bez pomocy dorosłych.

Co się dzieje, gdy mentalizacja zawodzi?

Brak mentalizacji może prowadzić do problemów w relacjach oraz trudności emocjonalnych. Ludzie, którzy mają osłabioną zdolność mentalizacji, mogą:

Źle interpretować intencje innych – osoba może uważać, że ktoś działa na jej niekorzyść, choć tak naprawdę nie miała takich intencji.
Być impulsywna – brak zrozumienia swoich emocji może prowadzić do gwałtownych reakcji.
Mieć trudności z empatią – zdolność do współodczuwania cierpienia innych wymaga umiejętności zrozumienia ich stanów psychicznych.

W skrajnych przypadkach problemy z mentalizacją mogą być związane z zaburzeniami psychicznymi, takimi jak borderline czy schizofrenia.

Czy można poprawić zdolność mentalizacji?

Tak, mentalizacja to umiejętność, którą można rozwijać i doskonalić przez całe życie. Oto kilka sposobów na jej wzmocnienie:

Trening uważności – praktykowanie uważności pomaga zauważać swoje myśli i uczucia bez oceniania ich. Dzięki temu łatwiej rozpoznać, co dzieje się w naszym wnętrzu.
Rozmowy o emocjach – warto otwarcie rozmawiać o swoich uczuciach z zaufanymi osobami. Dzielenie się swoimi przeżyciami może pomóc lepiej je zrozumieć.
Psychoterapia – wiele form terapii, np. terapia psychodynamiczna lub terapia skoncentrowana na mentalizacji, pomaga rozwijać tę zdolność. Terapeuta może pomóc w rozpoznawaniu wzorców myślowych, które wpływają na nasze życie.
Empatyczne słuchanie – w rozmowach z innymi warto skupić się na ich emocjach i próbować zrozumieć ich punkt widzenia.

Mentalizacja w codziennym życiu – jak ją wykorzystać?

Przykładem zastosowania mentalizacji w życiu codziennym może być sytuacja konfliktowa w pracy. Wyobraźmy sobie, że kolega z zespołu nie odpowiada na nasze pytania lub wydaje się unikać rozmowy. Zamiast przypisywać mu złe intencje („pewnie mnie ignoruje”), mentalizacja skłania nas do rozważenia innych możliwości („może jest zestresowany” lub „może ma problemy osobiste”).

Podobnie w relacjach rodzinnych lub partnerskich, mentalizacja pozwala lepiej zrozumieć emocje bliskich osób. Na przykład gdy partner jest zdenerwowany, zamiast reagować impulsywnie, można spróbować zapytać o powód jego frustracji, starając się wczuć w jego sytuację.

Podsumowanie

Mentalizacja to niezwykle ważna umiejętność, która pomaga nam funkcjonować w społeczeństwie, budować relacje i lepiej rozumieć siebie. Choć rozwija się głównie w dzieciństwie, można ją doskonalić przez całe życie, korzystając z różnych narzędzi, takich jak uważność, terapia czy otwarta komunikacja. Rozwijanie zdolności mentalizacji ma ogromne znaczenie zarówno dla zdrowia psychicznego, jak i jakości naszych relacji z innymi.

Wypisy z literatury psychologicznej

Mentalizacja – zdolność uzmysłowienia sobie, że inni ludzie mają własne, unikatowe umysły i procesy myślowe. GDD 53.

Mentalizacja to aktywność naszej wyobraźni, która interpretuje zachowania ludzkie w kategoriach celowych stanów psychicznych. Ważną kwestią jest podkreślenie słowa „wyobraźnia”, ponieważ to ona stanowi podstawę mentalizacji; to ona umożliwia nam domyślanie się myśli, uczuć i zamiarów osób, które nas otaczają, i w ten sposób pozwala rozumieć sens ich działań w taki sam sposób, w jaki porządkujemy swoje subiektywne doświadczenia. „Stany psychiczne” oznaczają potrzeby, pragnienia, uczucia, przekonania, fantazje, dążenia, cele i motywacje drugiej osoby. AFM 14.

To właśnie umiejętność spojrzenia na siebie oczami innych i zrozumienia tego, że mogą oni postrzegać świat na różne sposoby, stanowi sedno skutecznej mentalizacji. AFM 118.

Mentalizacja na ogół ma charakter przedświadomy, ale może być również celowym działaniem polegającym na refleksji. Ma kluczowe znaczenie dla reprezentacji, komunikacji i regulacji uczuć i przekonań powiązanych z naszymi/ chęciami i pragnieniami, niezależnie od tego, czy są realizowane, zagrożone czy niweczone. Te same mechanizmy psychologiczne i neuronalne, które wykorzystujemy, żeby zrozumieć siebie, wykorzystywane są w celu zrozumienia innych. W taki sposób kładziemy fundamenty pod nasze interakcje społeczne. AFM 14-15.

Eia Asen, Peter Fonagy: Terapia rodzin oparta na mentalizacji

W toku ewolucji nabywanie zdolności mentalizacyjnych jest zabezpieczane i modulowane przez otoczenie w sposób podobny do tego, w jaki nabywamy i rozwijamy język. Potencjał mentalizacyjny pojawia się jako zasadniczo nieświadoma i odruchowa ocena intencji, emocji i perspektywy innych osób. Charakter naszych umiejętności mentalizacyjnych kształtowany jest przez środowisko społeczne, podobnie jak pierwszy język, którego się uczymy, zależy od tego, jaki jest nasz język ojczysty.

Dominacja rodziny jako podstawowej jednostki społecznej czyni ją głównym kontekstem, w którym nabywamy i kształtujemy rozumienie społeczne. To i inne powody (które mogą czasem mieć charakter genetyczny) tłumaczą, dlaczego zdolność przyjmowania postawy mentalizacyjnej, skłonność do takich zachowań lub właściwe jej realizowanie różni się w zależności od osoby i rodziny. Szersze środowisko kulturowe może również skłaniać do większego skupienia się na mentalizacji siebie zamiast innej osoby, zależnie od tego, jak bardzo ceniony w nim jest indywidualizm. AFM 15.

Mentalizacja jest procesem społecznym o charakterze fundamentalnie dwukierunkowym czy też transakcyjnym. Rozwija się w kontekście wczesnych relacji przywiązania i interakcji z innymi, a jej poziom w dużym stopniu zależy od tego, jak dobrze radziły sobie z mentalizacją osoby w naszym otoczeniu. Doświadczenie bycia obiektem mentalizacji jest uwewnętrzniane i umożliwia nam pogłębianie własnego potencjału empatii i głębszego angażowania się w interakcje społeczne. Uważa się, że relacja między przywiązaniem a mentalizacją również ma charakter dwukierunkowy w tym sensie, że trudności z refleksją na temat stanów psychicznych mogą w negatywny sposób wpłynąć na bliskie relacje. AFM 15.

Niepewne relacje przywiązania – w których doświadczamy tego, że nie reaguje się na nas w sposób delikatny – mogą podkopać naturalny rozwój potencjału mentalizacyjnego, który zależy przecież od tego, czy sami byliśmy rozumiani. Musimy rozumieć innych, żeby ocenić ich jako osoby, które nas rozumieją. Pomyślmy o tym, jak uczymy się języka – inni do nas mówią, a my odważnie angażujemy się w rozmowę. Mentalizacja to taki sam proces. Uczymy się przez praktykę. Problem polega na tym, że część z nas z różnych powodów nie radzi sobie z nią zbyt dobrze. AFM 15-16.

Źle rozumiemy inne osoby; tworzymy założenia na temat ich zachowań; działamy, nie zastanowiwszy się nad tym, co chcemy osiągnąć; doskonale zdajemy sobie sprawę z tego, jak nie powinniśmy się zachowywać, ale jednocześnie przyłapujemy się na zachowaniach, którymi się brzydzimy; godzinami zastanawiamy się nad tym, co znajoma osoba miała na myśli, po czym okazuje się, że nie była świadoma, że coś w ogóle powiedziała; przytłaczają nas emocje z powodów, których nie rozumiemy, lub nic nie czujemy, gdy zdarza się coś przykrego i tak dalej.

Mentalizacja nieudana – mówiąc precyzyjniej: nieskuteczna – to coś, co się przydarza nam dość często, szczególnie gdy jesteśmy zdenerwowani. Jako terapeuci pracujący z jednostkami, parami i rodzinami zaobserwowaliśmy, że nieznaczna poprawa skuteczności mentalizacji w większości rodzin poprawia ich sytuację, a czasami całkowicie usuwa trudności, z którymi się zgłaszały. AFM 15-16.

Nie wszyscy zgadzają się z prezentowanym przez nas poglądem na to, w jaki sposób mentalizacja pojawia się w trakcie rozwoju dziecka. Niektórzy twierdzą, że mentalizacja (teoria umysłu) jest swego rodzaju wrodzoną funkcją części mózgu, która musi jedynie dojrzeć. Wielu psychologów poznawczych sądzi, że mentalizacja pojawia się w procesie quasi-naukowej dedukcji, w której dziecko rozwija się i tworzy wiarygodne wyjaśnienie rzeczywistości społecznej. Niektórzy przedstawiają przekonujące argumenty za tym, że mentalizacji dorośli uczą w sposób mniej lub bardziej otwarty.

W tej książce przyjmujemy jednak podejście społeczno-rozwojowe i wskazujemy, że mentalizacja jest potencjałem, który ewolucyjnie pojawił się w umysłach jedynie ludzi; potencjałem uruchamiającym się w relacjach międzyludzkich i szerszym systemie społecznym, w których znajduje się jednostka. Podtrzymujemy radykalny pogląd, że gdyby nie ludzie w naszym otoczeniu, którzy zmuszają nas do skupienia się na naszych subiektywnych doświadczeniach, mentalizacja by się nie pojawiła – na takiej samej zasadzie jak półtoraroczne dziecko nie zacznie mówić, jeśli inni nie będą się do niego odzywać. AFM 16.

Mentalizacja, czyli rozumienie tego, jak rozumują inni, może zmieniać nasze podstawowe założenia. Może także zmieniać stany psychiczne, które wydają się kierować działaniami i zachowaniami innych członków rodziny, i to, jak rodzina jako całość może rozumieć lub odczuwać określone kwestie. AFM 18.

• Otwartość na odkrycia
• Postawa empatyczna
• Postawa niewiedzenia
• Pokora
• Przyjmowanie perspektyw
• Zdolność do swobodnej zabawy, poczucie humoru i dystans wobec siebie
• Stosowanie naprzemienności w komunikowaniu się (turn taking)
• Koncentracja na stanach psychicznych i umiejętność odróżniania uczuć od myśli
• Refleksyjna kontemplacja
• Świadomość konfliktu wewnętrznego
• Zarządzanie afektem i pobudzeniem
• Świadomość wpływu
• Zdolność do zaufania
• Zdolność do współpracy
• Wiara w zmienność
• Przyjmowanie odpowiedzialności za słowa i działania
• Przebaczenie
• Ciągłość autobiograficzna/narracyjna/perspektywa rozwojowa
AFM 40.

Istnieje wiele powodów, dla których potencjał mentalizacyjny może się zmieniać. Dla wygody możemy podzielić je na dwie kategorie: cechy lub stany. Prawdopodobnie na rozwój zdolności do mentalizowania wpływają zarówno czynniki biologiczne, jak i środowiskowe. Zdolność ta może być postrzegana jako cecha długoterminowa. Na przykład niemowlęta, które rodzą się niewidome, mają znaczne opóźnienie rozwoju mentalizacji w pierwszych dwóch latach życia. Niemowlęta, które nie doświadczają bezpiecznej relacji przywiązania, mogą również z opóźnieniem nabywać solidne umiejętności mentalizacji. Co więcej, wczesne doświadczenia niedostatku lub traumy wydają się również upośledzać zdolność do odpowiedniego rozwoju mentalizacji. AFM 41.

Pewne czynniki zależne od kontekstu mogą tymczasowo blokować skuteczną mentalizację zarówno u osób z dobrze rozwiniętymi zdolnościami, jak i u tych, które miały z tym problemy rozwojowe. Wspomniane czynniki kontekstowe działają w ten sposób, że są w stanie wytworzyć pewne stany krótkoterminowe. Jest to najbardziej prawdopodobne, gdy odczuwamy napięcie, na przykład jesteśmy bardzo przestraszeni, źli i sfrustrowani, lub gdy czujemy się upokorzeni i zawstydzeni. AFM 41-42.

W takich chwilach wszyscy potrzebujemy potwierdzenia naszej pozycji, ponieważ chwilowo tracimy zdolność postrzegania siebie jako istot sprawczych, odpowiedzialnych za swoje przeznaczenie i motywowanych tym, co myślą i czego pragną. Nasze poczucie tożsamości jest zagrożone. Mechanizm mentalizujący odłącza się od naszego myślenia, a my powracamy do prostszych sposobów postrzegania siebie i innych oraz zarządzania naszym światem. AFM 42.

Byłoby rzeczą zarówno nierealistyczną, jak i niepożądaną, gdyby ludzie zawsze mieli znajdować się w stanie skutecznej i jawnej mentalizacji. Gdyby tak było, życie byłoby naprawdę bardzo nudne. Poważnemu ograniczeniu uległyby spontaniczność, inspiracja, kreatywność i oryginalność. Dobrze funkcjonujące jednostki, pary, rodziny i szersze systemy społeczne prawdopodobnie działają najlepiej, gdy osiąga się zmienną równowagę, poruszając się w sposób ciągły i elastyczny między różnymi sposobami mentalizacji. AFM 49.

Jak wspominaliśmy w rozdziale 1, mentalizacja to postawa charakteryzująca się dociekliwością i szacunkiem w stosunku do stanów umysłu innych osób. Jest to ciekawość tego, co mogą odczuwać inni ludzie, jakie myśli, znaczenia i związane z nimi doświadczenia można z nimi połączyć lub im przypisać. Skuteczna mentalizacja to zatem nie tylko zdolność do mniej lub bardziej dokładnego odczytywania własnych lub cudzych stanów umysłu i uczuć, ale także taki sposób podejścia do relacji, w którym spodziewamy się, że nasze myślenie i uczucia mogą stać się bardziej świadome, wzbogacone i odmienione dzięki poznaniu stanów psychicznych innych ludzi. AFM 55-56.

Nic tak nie poprawia mentalizacji, jak przydatne nieporozumienie. AFM 103.

Empatia nie jest tylko pewnym konwenansem, takim jak bycie taktownym. Jest niezbędna dla prawdziwej bliskości emocjonalnej i nie można bez niej nawiązać głębokich relacji międzyludzkich. Moja ulubiona definicja empatii pochodzi od badaczy procesu wykształcania się przywiązania u niemowląt, Klausa i Karin Grossmannów oraz Anny Schwan, którzy opisali empatię jako zdolność wrażliwej matki do „ujrzenia i poczucia różnych stanów i intencji z punktu widzenia dziecka”. Definicja ta obejmuje świadomość zarówno emocji, jak i zamiarów. Poza samym zrozumieniem innych wymaga właściwego odczytywania ich zainteresowań oraz motywów stojących za ich pragnieniami. GDD 53.

Najwyższa forma empatii wymaga wysiłku wyobraźni, zwanego mentalizacją. Jest to zdolność uzmysłowienia sobie, że inni ludzie mają własne, unikatowe umysły i procesy myślowe. Psychologowie rozwojowi nazywają to posiadaniem teorii umysłu. Nabycie tej umiejętności jest istotnym kamieniem milowym w rozwoju dzieci. Dzięki mentalizacji jesteś w stanie uchwycić punkt widzenia innych ludzi oraz ich przeżycia wewnętrzne, gdyż zdajesz sobie sprawę, że mają odrębne, różniące się od twojego umysły. GDD 53.

Psychologowie określają terminem teoria umysłu występującą u danej osoby świadomość, że inni ludzie posiadają niezależne stany umysłu – myśli, marzenia, przekonania – odrębne od ich własnych. Osoba pozbawiona Teorii Umysłu przejdzie przez życie niezdolna do uchwycenia tego, że inne jednostki postrzegają świat z odmiennej perspektywy. Będzie skłonna do odbierania otaczających ją ludzi jako bezwolnych obiektów, podobnych do liści poruszanych wiatrem. Konsekwencją tej hipotezy była idea czytania umysłu, nazwana później „mentalizacją”. DZA 299.

Zgodnie z tym założeniem ludzie, kierując się instynktem, nieustannie podejmują decyzję w oparciu o możliwe najtrafniejsze przypuszczenia co do myśli innych. Niektórzy twierdzili, że sprawne metalizowanie jest kluczem do przetrwania w ewolucyjnej dżungli. Założenie, że szybko zbliżający się obcy wymachujący maczugą nad głową ma mordercze zamiary, było trafną hipotezą, która mogła uratować życie, zwłaszcza jeśli skłaniała do ucieczki w przyszłym kierunku. DZA 299.

Fonagy pisze, że klienci borderline wykazują pozabezpieczny styl przywiązania i brak im funkcji refleksyjnej, która pozwalałaby znaleźć sens w zachowaniu własnym i cudzym. Nie potrafią mentalizować, czyli dostrzegać odrębnej podmiotowości innych ludzi. W terminologii filozoficznej powiedzielibyśmy, że brak im teorii umysłu. MDP 92.

Teoria umysłu – świadomość, że zachowanie innych ludzi może być kształtowane przez przekonania, pragnienia i emocje odmienne od naszych własnych. PKK I 202.

Polecane książki

Słownik: wykaz pojęć Bibliografia: wykaz skrótów