Reakcja upozorowana (reaction formation) - Psychologia Życia Codziennego

Spis treści

Co to jest reakcja upozorowana?

Reakcja upozorowana (zwana również reakcją przeciwną) to mechanizm obronny w psychoanalizie, który polega na nieświadomym zamienianiu wewnętrznych, nieakceptowalnych uczuć, pragnień lub impulsów na ich przeciwieństwo. Osoba, która doświadcza reakcji upozorowanej, zachowuje się w sposób całkowicie odwrotny do swoich prawdziwych uczuć, aby ukryć lub stłumić emocje, których nie potrafi zaakceptować.

Definicje

Reakcja upozorowana (reaction formation) – w psychoanalizie mechanizm obronny, za pomocą którego osoba zastępuje wyparte myśli, uczucia czy zachowania innymi, całkowicie odwrotnymi, na przykład gdy osoba nieśmiała zachowuje się ekshibicjonistycznie, a osoba wypierająca homoseksualne skłonności potępia homoseksualizm. CS 626.

Reakcja upozorowana – powoduje zmianę czegoś nie do przyjęcia na coś możliwego do zaakceptowania, zapewniając jednocześnie w ten sposób skuteczne utrzymanie wyparcia. Przykra myśl lub uczucie zostaje na poziomie świadomości zastąpione przez swe przeciwieństwo. Na przykład dziecko, które wyparło uczucie nienawiści do matki, może się o nie przesadnie troszczyć lub martwić. MFS 191.

Jak działa reakcja upozorowana?

Reakcja upozorowana jest sposobem radzenia sobie z lękiem związanym z nieakceptowanymi impulsami, które mogą być sprzeczne z normami społecznymi, wartościami danej osoby lub jej obrazem siebie.
Wewnętrzny konflikt jest rozwiązywany poprzez demonstrowanie przeciwnych emocji lub postaw, co pozwala na zminimalizowanie dyskomfortu wynikającego z prawdziwych pragnień.

Przykłady reakcji upozorowanej

Przesadna uprzejmość wobec kogoś, kogo nie lubimy: Osoba, która żywi wrogie uczucia wobec kogoś, może w sposób świadomy zachowywać się wobec tej osoby nadmiernie uprzejmie i miło, aby ukryć swoje prawdziwe emocje.
Nadmierna czułość wobec dziecka: Rodzic, który czuje się przytłoczony opieką nad dzieckiem, może zareagować skrajną czułością i troską, aby zatuszować te negatywne odczucia.
Brak akceptacji własnych pragnień seksualnych: Osoba, która ma wewnętrzne, nieakceptowane pragnienia, może demonstrować skrajną moralność lub otwartą krytykę wobec osób, które realizują podobne pragnienia.

Funkcja reakcji upozorowanej

Mechanizm ten ma na celu ochronę jednostki przed konfrontacją z własnymi nieakceptowanymi myślami lub emocjami. W teorii psychoanalitycznej, mechanizmy obronne (w tym reakcja upozorowana) służą redukcji lęku i napięcia, które mogłyby wynikać z wewnętrznego konfliktu.

Reakcja upozorowana jest jednym z bardziej subtelnych mechanizmów obronnych, ponieważ osoba może być nieświadoma, że zachowuje się w sposób odwrotny do swoich prawdziwych uczuć.

Wypisy z literatury psychologicznej

Ten mechanizm obronny stanowi intrygujące zjawisko. Najwyraźniej ludzki organizm jest zdolny zamienić jedną rzecz w całkowite jej przeciwieństwo, aby uczynić ją mniej groźną. Zgodnie z tradycyjną definicją reakcja upozorowana polega na zamianie afektu negatywnego w pozytywny lub odwrotnie. W wielu popularnych transakcjach można dopatrzyć się przekształcenia nienawiści w miłość, pragnienia w pogardę czy zawiści w zainteresowanie. MDP 174.

Prawdopodobnie najmłodszy wiek, w jakim da się zaobserwować stosowanie tego mechanizmu, to trzy, cztery lata. Jeśli do tego czasu w rodzinie pojawi się młodsze dziecko, to „zdetronizowane” starsze dziecko ma już wystarczająco silne ego, by poradzić sobie ze złością i zazdrością, zamieniając je na świadome uczucie miłości do noworodka. Typowe dla reakcji upozorowanej jest to, że część niechcianego uczucia „wycieka” przez osłony mechanizmu obronnego, więc otoczenie może dostrzec pewna przesadę czy wręcz fałsz w świadomie deklarowanej postawie dziecka. Na przykład uczucie czterolatki do młodszego brata ma posmak „kochania na zabój”, co objawia się zbyt mocnym przytulaniem, zbyt głośnym śpiewaniem noworodkowi, zbyt agresywnym kołysaniem wózka i tak dalej. MDP 174.

Dokładniejsza definicja reakcji upozorowanej wskazuje, że jest to działanie służące zaprzeczeniu ambiwalencji. Zgodnie z podstawowym założeniem psychoanalizy żadna skłonność nie jest całkowicie jednowymiarowa, czysta. Zdarza się, że nienawidzimy kogoś, kogo kochamy, czy odczuwamy niechęć do osoby, którą darzymy wdzięcznością. Nasz stosunek emocjonalny nie redukuje się do jednego uczucia (…)/ Gdy działa mechanizm reakcji upozorowanej, jednostka przekonuje siebie, że odczuwa tylko jeden biegun złożonej reakcji emocjonalnej. MDP 174-175.

Element zaprzeczania odnajdziemy w większości bardziej dojrzałych mechanizmów obronnych. Przykładem jest pocieszające przekonanie, że osoba, która nas porzuciła, tak naprawdę nas pragnęła, ale nie była gotowa do pełnego zaangażowania w związek. Interpretacja ta wynika z zaprzeczania faktu, że zostało się odrzuconym, i jednocześnie z działania bardziej zaawansowanego procesu szukania usprawiedliwień – racjonalizacji. Podobnie reakcja upozorowana, w której emocja zostaje zamieniona w przeciwną (np. nienawiść w miłość), stanowi specyficzną, bardziej złożoną formę zaprzeczania uczuciu, przed którym się bronimy. MDP 137.

Reakcja upozorowana (reaction formation)

Co to jest reakcja upozorowana?

W nerwicy obsesyjnej, podobnie jak w histerii, nienawiść do matki oraz zawiść o penisa zostają wyparte. Następnie ego chroni się przed ich powrotem, stosując reakcję upozorowaną. Dziecko, które wcześniej było agresywne wobec swej matki, obecnie wykazuje wyjątkową czułość i martwi się o jej bezpieczeństwo. Zawiść i zazdrość zostają przekształcone w bezinteresowność i dbałość o innych. Ustalając obsesyjne ceremoniały i podejmując rozmaite działania zapobiegawcze, dziecko chroni ukochane osoby przed wybuchem swych agresywnych impulsów, a dzięki niezwykle surowym zasadom moralnym kontroluje przejawy impulsów o charakterze seksualnym. FMO 43.

Mechanizm obronny stosowany przez ego kierowany jest nie przeciwko popędom, ale bezpośrednio przeciwko światu zewnętrznemu, odpowiedzialnemu za frustrację. I jak w konflikcie nerwicowym dzięki wyparciu usunięte zostają ślady zakazanych bodźców popędowych, tak dziecięce ego stosuje zaprzeczenie, aby nie dostrzec bolesnego wrażenia wywołanego działaniem świata zewnętrznego. W nerwicy obsesyjnej wyparcie utrzymywane jest dzięki reakcji upozorowanej, zawierającej odwrócenie wypartego impulsu popędowego (współczucie zamiast okrucieństwa, wstydliwość zamiast ekshibicjonizmu). Podobnie jak w opisanej przeze mnie dziecięcej sytuacji zaprzeczenie rzeczywistości jest całkowite i chroniczne. W fantazjach, słowach lub czynach dziecko odwraca realne fakty. Utrzymywanie obsesyjnej reakcji upozorowanej wymaga ustawicznego wydatkowania energii, co nazywamy antykateksją. Podobny wysiłek konieczny jest również dla zachowania przyjemnych fantazji dziecka. FMO 69-70.

Na obecnym poziomie naszej wiedzy możemy z większą pewnością mówić, iż mechanizmy obronne ego kierowane przeciwko niebezpieczeństwom pochodzącym z zewnątrz odpowiadają tym, które ego stosuje broniąc się przed zagrożeniami wewnętrznymi. Wyparcie usuwa pochodne popędów tak, jak zaprzeczenie pozbywa się bodźca z zewnątrz. FMO 123.

Reakcja upozorowana chroni ego przed powrotem wypartych impulsów, podczas gdy fantazje, w których realna sytuacja jest odwrócona, podtrzymują zaprzeczenie klęski dostrzeganej w świecie zewnętrznym. Zahamowanie impulsów popędowych odpowiada zakazom stawianym ego w celu uniknięcia przykrości pochodzącej z zewnątrz. FMO 123.

Intelektualizacja procesów popędowych jako środek ostrożności w obliczu zagrożenia płynącego z wewnątrz jest analogiczna do ustawicznej czujności ego wobec niebezpieczeństw spostrzeganym w zewnętrznym świecie. Wszystkie inne mechanizmy, które (jak odwrócenie i zwrócenie popędu przeciwko sobie) pociągają za sobą zmianę w samym procesie popędowym, mają swój odpowiednik w wysiłkach usiłującego radzić sobie z zewnętrznym niebezpieczeństwem poprzez aktywne oddziaływanie na otaczający je świat, jednak to pozostawię bez szerszego omówienia. FMO 123.

Reakcja upozorowana (reaction formation)

Na ile ego, broniąc się, postępuje według własnych reguł, a na ile pozostaje pod wpływem samych popędów? Być może pewne światło na ów problem rzuciłoby porównanie tego procesu ze zniekształceniem marzenia sennego. We śnie przełożenie ukrytych myśli na jawną treść marzenia następuje na rozkaz cenzora będącego przedstawicielem ego. Jednak sama praca marzenia sennego nie jest dziełem ego. Zagęszczenie, przemieszczenie i wiele dziwnych sposobów przedstawiania świata, jakie pojawiają się w snach, to procesy właściwe id, a jedynie wykorzystywane w celu zniekształcenia. FMO 124.

Podobnie rozmaite mechanizmy obronne nie są wyłącznie dziełem ego. Na tyle, na ile procesy popędowe same ulegają modyfikacji, ich szczególne właściwości zostają wykorzystane przez ego. Na przykład gotowość, z jaką procesy popędowe się przemieszczają, wspomaga mechanizm sublimacji, dzięki któremu ego realizuje swój zamiar, czyli kieruje impulsy popędowe z prawdziwie seksualnego celu na inne, wyżej cenione przez społeczeństwo. Chroniąc skutki wyparcia dzięki zastosowaniu reakcji upozorowanej, ego wspomaga się właściwą popędom zdolnością do odwracania. Możemy przypuszczać, że obrona jest odporna na atak jedynie wtedy, gdy wykorzystuje zarówno możliwości ego, jak i naturę samego procesu popędowego. FMO 124.

Ego pacjentki wykorzystało mechanizm odwrócenia, rodzaj reakcji upozorowanej, tym samym zdradzając swą obsesyjną postawę wobec popędu. FMO 39.

Często w pierwszej chwili sprawiała wrażenie, jakby rozwinęła się w zupełnie przeciwnym kierunki niż zapowiadało to jej dzieciństwo, a jej pragnienia zostały wyparte i zastąpione reakcjami upozorowanymi (nienarzucanie się zamiast domagania się uwielbienia, skromność zamiast ambicji. FMO 92.

Polecane książki

Zobacz także

Słownik: wykaz pojęć Bibliografia: wykaz skrótów