Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (obsessive-compulsive disorder, OCD)

Co to jest zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (OCD)?

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne, znane również jako OCD (obsessive-compulsive disorder), to przewlekła choroba psychiczna, która wpływa na sposób, w jaki myślimy, czujemy i zachowujemy się. Chociaż osoby z OCD są w pełni świadome, że ich myśli i zachowania są irracjonalne, nie potrafią ich kontrolować. To może prowadzić do ogromnego stresu i lęku, a także wpływać na codzienne funkcjonowanie.

Zaburzenie to jest najczęściej rozpoznawane w młodym wieku, ale może pojawić się w każdym okresie życia. Często wiąże się z występowaniem natrętnych myśli (obsesji) i powtarzających się czynności (kompulsywne zachowania), które mają na celu złagodzenie lęku wywołanego tymi myślami.

Jakie są objawy zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego?

Objawy OCD można podzielić na dwie główne kategorie: obsesje i kompulsje.

Obsesje to niechciane, uporczywe myśli, obrazy lub impulsy, które wywołują duży niepokój. Osoba z OCD często nie może ich zatrzymać, a ich intensywność powoduje silny lęk. Przykładem obsesji może być myśl o zanieczyszczeniu, strach przed zrobieniem czegoś niewłaściwego lub przekonanie, że coś złego stanie się, jeśli nie zostanie wykonana konkretna czynność.

Kompulsje to powtarzające się działania lub rytuały, które osoba czuje, że musi wykonać, aby zredukować niepokój wywołany obsesjami. Mogą to być różnorodne czynności, takie jak mycie rąk setki razy, sprawdzanie, czy drzwi są zamknięte, czy liczba kroków podczas chodzenia musi być parzysta. Kompulsje nie mają racjonalnego związku z obsesjami, ale osoba z OCD odczuwa nieodpartą potrzebę ich wykonywania.

Jak powstaje zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne?

Przyczyny zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego nie są do końca zrozumiane, ale uważa się, że jest to wynik połączenia czynników biologicznych, genetycznych i środowiskowych. Istnieje silne wskazanie na to, że zaburzenie może być dziedziczne. Osoby, które mają bliskich krewnych z OCD, są bardziej narażone na rozwój tej choroby.

Badania sugerują, że zmiany w strukturach mózgu, zwłaszcza w obszarach odpowiedzialnych za kontrolowanie impulsów i emocji, mogą odgrywać kluczową rolę w rozwoju OCD. Istnieją także hipotezy, że nierównowaga neuroprzekaźników, takich jak serotonina, może wpływać na pojawienie się tego zaburzenia.

Czynniki środowiskowe, takie jak stresujące wydarzenia w życiu, trauma lub przewlekły lęk, również mogą przyczynić się do wystąpienia OCD, chociaż sama choroba nie wynika wyłącznie z tych czynników.

Jak diagnozuje się OCD?

Diagnoza zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego opiera się głównie na wywiadzie klinicznym oraz obserwacji objawów. Psychoterapeuta lub psychiatra przeprowadza szczegółową rozmowę z pacjentem, badając, jakie myśli i zachowania dominują w jego codziennym życiu. W diagnostyce może pomóc również skala oceny OCD, która mierzy nasilenie objawów i ich wpływ na życie pacjenta.

Nie istnieje jednorodny test medyczny, który mógłby jednoznacznie stwierdzić obecność zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne. Z tego powodu ważne jest, aby diagnoza była stawiana przez specjalistę, który posiada doświadczenie w pracy z zaburzeniami lękowymi i obsesyjno-kompulsyjnymi.

Jak leczy się zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne?

Leczenie OCD zazwyczaj łączy terapię psychologiczną i farmakologiczną. Kluczowym elementem jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT), która jest szczególnie skuteczna w leczeniu tego zaburzenia. W ramach CBT, pacjent uczy się rozpoznawać i zmieniać negatywne wzorce myślenia oraz stopniowo eksponować się na sytuacje, które wywołują lęk, ucząc się zarządzać reakcjami bez uciekania się do kompulsywnych działań.

Farmakoterapia, w tym leki z grupy SSRI (inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny), może pomóc w regulacji poziomu neuroprzekaźników, które są zaburzone u osób z OCD. Leki te często przynoszą ulgę, ale ich stosowanie wymaga monitorowania przez lekarza, aby uniknąć działań niepożądanych.

W przypadku osób, u których leczenie farmakologiczne i psychoterapia nie przynoszą efektów, czasami rozważa się inne metody, takie jak terapia elektrowstrząsowa (ECT) lub głęboka stymulacja mózgu.

Czy zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne można całkowicie wyleczyć?

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne jest przewlekłym zaburzeniem, co oznacza, że może trwać przez długi czas, a jego objawy mogą nasilać się lub łagodnieć w różnych okresach życia. Chociaż nie ma jednej, uniwersalnej metody całkowitego wyleczenia zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego, wiele osób z powodzeniem radzi sobie z chorobą dzięki odpowiedniemu leczeniu. Z pomocą terapii, leków i wsparcia psychologicznego, osoby z OCD mogą nauczyć się zarządzać swoimi objawami, zmniejszyć ich intensywność i prowadzić pełniejsze życie.

Ważne jest, aby pamiętać, że zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne nie jest czymś, co można po prostu „przełamać”. To poważne zaburzenie, które wymaga profesjonalnej pomocy i zrozumienia ze strony bliskich. Odpowiednie wsparcie społeczne i systematyczne leczenie mogą pomóc osobom z OCD odzyskać kontrolę nad swoim życiem.

Jakie są strategie radzenia sobie z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym?

Choć OCD jest trudnym wyzwaniem, istnieje wiele strategii, które mogą pomóc osobom z tym zaburzeniem radzić sobie na co dzień. Oto kilka z nich:

1. Znajdowanie wsparcia – Rozmawianie o swoich problemach z rodziną, przyjaciółmi lub terapeutą może pomóc zmniejszyć poczucie osamotnienia.
2. Regularna terapia – Kontynuowanie terapii poznawczo-behawioralnej jest kluczowe, by utrzymać postępy i skutecznie zarządzać objawami.
3. Akceptacja – Ważne jest, by zaakceptować, że OCD to przewlekła choroba, która wymaga czasu, cierpliwości i wysiłku w zarządzaniu objawami.

Pomimo że OCD jest trudne do pokonania, z odpowiednim leczeniem i wsparciem można znacząco poprawić jakość życia i zmniejszyć intensywność objawów.

Wypisy z literatury psychologicznej

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne – zaburzenie cechujące się występowaniem uporczywych, niechcianych myśli i zachowań. PKK IV 136.

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne – spektrum zachowań charakteryzujących się występowaniem obsesji (myśli natrętnych), którym często towarzyszą mające je zneutralizować kompulsje (czynności natrętne). WWS 39.

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne to problem natury psychiatrycznej i psychologicznej, którego występowanie szacuje się na 2,3%. Obsesja to niechciana, natrętna myśl. Ten rodzaj myśli może jawić się jako idea, obraz, przymus, wspomnienie lub inna informacja wewnętrzna, której doświadczasz jako niechcianej i niepokojącej. Kompulsja to zachowanie, które ma zniwelować dyskomfort lub pomóc go uniknąć, wynikające z pojawienia się obsesji, często poprzez próby upewnienia się, że twoje lęki nie są prawdziwe albo że nie grozi ci niebezpieczeństwo. Takie zachowanie może być fizyczne, jak mycie lub sprawdzanie, albo mentalne, jak analizowanie lub neutralizowanie. Omówimy te terminy bardziej szczegółowo w kolejnych rozdziałach. HCZ 15.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne charakteryzują się występowaniem obsesji, kompulsji lub obu tych objawów. Obsesje i kompulsje są czasochłonne (to znaczy zajmują ponad godzinę dziennie) lub powodują klinicznie znaczący dyskomfort bądź upośledzenie funkcjonowania w sferze społecznej, zawodowej lub w innych ważnych obszarach. RPB 185-186.

Według DSM-5 (American Psychiatric Association 2013) obsesje to uporczywe, nawracające myśli, impulsy lub wyobrażenia, doświadczane jako natrętne i niechciane oraz – w większości przypadków –wywołujące wyraźny lęk lub dyskomfort. Osoby z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi próbują ignorować lub wypierać owe myśli, impulsy bądź wyobrażenia albo neutralizować innymi myślami i czynnościami (czynności kompulsywne). RPB 186.

Kompulsje to powtarzalne zachowania (takie jak mycie rąk, porządkowanie, sprawdzanie) lub czynności psychiczne (na przykład modlitwa, liczenie, ciche powtarzanie słów), które osoba z zaburzeniami czuje się zmuszona wykonywać w reakcji na obsesję bądź zgodnie z narzuconymi sobie ścisłymi regułami. W założeniu służą one przezwyciężaniu lub łagodzeniu lęku i dyskomfortu albo zapobiegają jakiemuś zagrożeniu. Działania te nie mają jednak realnego związku z tym, czemu jakoby przeciwdziałają, lub są zdecydowanie przesadne. RPB 186.

Kompulsje, druga część zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego, są to powtarzające się czynności celowe, wykonywane według pewnych prywatnych „reguł” w reakcji na jakąś obsesję. Osoby cierpiące na OCD odczuwają, że ich kompulsywne zachowania zredukują w jakiś sposób napięcie wiążące się z ich obsesjami. Kompulsje mogą polegać na nieodpartej potrzebie mycia się, sprawdzania, czy jakieś urządzenia elektryczne zostały wyłączone lub liczenia jakichś przedmiotów czy dobytku. Osoby z tym zaburzeniem w momentach spokoju wiedzą, że kompulsje te są bezsensowne, ale gdy ich lęk wzrasta, nie mogą powstrzymać się od wykonywania rytuałów przymusowych zachowań w celu zmniejszenia napięcia. Cierpienie doświadczane przez osoby z OCD wynika częściowo ze świadomości, że ich obsesje są całkowicie irracjonalne, przy jednoczesnej niemożności ich wyeliminowania. PKK IV 137.

Pierwotnie nerwicę lub zaburzenie neurotyczne pojmowano jako częsty wzorzec subiektywnego cierpienia lub nieskutecznych zachowań, uniemożliwiających realizację własnych celów, któremu nie towarzyszą jednak oznaki anomalii mózgowych czy rażącej irracjonalności myślenia. W skrócie, „neurotykiem” był ktoś, kto był nieszczęśliwy lub niezadowolony z życia, ale nie był uważany za groźnie chorego lub pozbawionego kontaktu z rzeczywistością. W DSM-IV termin „nerwica” został pominięty lub zastąpiony terminem „zaburzenie” (Carson i in., 2000; Holmes, 2001). Na przykład „nerwica obsesyjno-kompulsywna” jest więc obecnie po prostu zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym. PKK IV 124.

Natręctwo (compulsion) – wewnętrzny przymus wykonywania powtarzającego się wzorca zachowania (na przykład mycie rąk, sprzątanie czy sprawdzanie) lub aktywności umysłowej (na przykład modlenie się, ciche cytowanie wyrazów lub zdań); działania te podlegają sztywnym zasadom i rytuałom, a ich celem jest uwolnienie od lęku i uniknięcie budzących przerażenie konsekwencji; zarówno zachowanie, jak i czynności umysłowe są ewidentnie nadmierne, realnie patrząc, nie są w stanie zrealizować celu, w jakim są podejmowane, czego świadomość ma osoba je wykonująca. CS 428.

Izolacja afektu (isolation of affect) – w psychoanalizie mechanizm obronny, w którym emocja zostaje oddzielona od myśli i staje się nieświadoma, a sama myśl, pozbawiona emocji, przestaje być zagrażająca. Szczególnie istotna jest izolacja afektu w zaburzeniu obsesyjno-kompulsywnym, a u osób bez zaburzeń często jest następstwem przeżycia traumatycznego. Do mechanizmów, przez które dochodzi do izolacji afektu, zalicza się nawracające, natrętne myśli i zachowania o charakterze rytuałów. Sigmund Freud (1956-1939) wyłożył swoje poglądy na temat izolacji afektu, w sposób najbardziej jasny, w książce Hamowanie, objaw i lęk (1926, wyd. pol. 2001, w: Histeria i lęk, Dzieła, t. VII). Inaczej izolacja. CS 288.

Zaburzenia lękowe ­– problemy psychiczne cechujące się głównie lękiem. Zaburzenia lękowe obejmują zespół paniki, fobie specyficzne i zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. PKK IV 132.

Jeśli twój schemat zamartwiania się jest tak poważny, że przeszkadza ci w codziennym życiu, możliwe, iż cierpisz na zespół lęku uogólnionego. Inny rodzaj zaburzeń lękowych, zwany zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi, może się pojawić wtedy, gdy płat czołowy wytwarza myśli obsesyjne – procesy poznawcze lub wątpliwości, które nie mijają, w wyniku czego dana osoba może się na nich koncentrować przez wiele godzin w ciągu dnia. Obsesje mogą czasami prowadzić do tworzenia długich rytuałów, które muszą być wykonywane w celu zredukowania lęku. PKZ 35.

Innym patologicznym symptomem sprzężonym z perfekcjonizmem (a często także z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi) jest zbieractwo. Polega ono na gromadzeniu rzeczy do poziomu utrudniającego normalne funkcjonowanie. Zaburzenie to zaczyna się zwykle u dorastających dzieci. w wieku dorosłym zaś i w okresie starości przyjmuje patologiczne rozmiary. Ludzie nim dotknięci mają mieszkania wypełnione przedmiotami z reguły przynoszonymi z ulicy, co dodatkowo powoduje poważne problemy sanitarne. JPP 38.

Podobne procesy możemy wyraźnie obserwować u pacjentów z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym, którzy angażują się w powtarzaną czynność po to, by zapobiec jakiejś spodziewanej katastrofie. TPU 42.

Niektórzy ludzie są w naturalny sposób skłonni do większej staranności, schludności i porządku niż inni. Cechy te mogą być przydatne w wielu sytuacjach – zarówno w pracy, jak i w domu. W zaburzeniu obsesyjno-kompulsyjnym są one jednak doprowadzone do skrajności i dezorganizują codzienne funkcjonowanie. Osoby dotknięte tym zaburzeniem mogą poświęcać wiele godzin na czyszczenie, sprzątanie, sprawdzanie lub porządkowanie, zaniedbując inne sprawy w swoim życiu. BLF 38.

Obsesje to nawracające myśli, wyobrażenia lub impulsy, które wydają się bezsensowne, a mimo to nie przestają ci się narzucać. Przykładem mogą być nawracające wyobrażenia przemocy, myśli o wyrządzaniu krzywdy innej osobie lub obawy przed pozostawieniem zapalonych świateł, włączonej kuchenki lub niezamkniętych drzwi bądź też obawy o zatrucie zarazkami na skutek kontaktu z klamkami, włącznikami światła, deskami sedesowymi i wieloma innymi rzeczami. Zdajesz sobie sprawę, że te myśli i obawy są nieracjonalne i próbujesz je stłumić, ale one nadal ci się narzucają przez długie godziny, dni, tygodnie lub dłużej. Te myśli i wyobrażenia nie są jednak wyrazem przesadnego zamartwiania się problemami codziennego życia i zazwyczaj nie są z takimi problemami związane. BLF 38.

Kompulsje to zachowania lub rytuały, które wykonujesz w celu rozproszenia lęku wywołanego obsesjami. Na przykład możesz wielokrotnie myć ręce w celu pozbycia się strachu przed skażeniem, raz za razem sprawdzać, czy wyłączyłeś (-aś) kuchenkę, porządkować lub układać rzeczy w określony sposób albo też ciągle spoglądać w lusterko wsteczne podczas jazdy samochodem, żeby zmniejszyć lęk przed potrąceniem kogoś. Zdajesz sobie sprawę, że rytuały te są nieuzasadnione, a mimo to czujesz się zmuszony je wykonywać w celu odegnania lęku związanego z określoną obsesją. Konflikt między pragnieniem uwolnienia się od kompulsywnego rytuału a nieodpartym pragnieniem jego wykonywania jest źródłem lęku, wstydu, a nawet rozpaczy. Ostatecznie możesz przestać walczyć ze swymi kompulsjami i całkowicie się im poddać. BLF 38-39.

Obsesje mogą występować same i niekoniecznie muszą towarzyszyć im kompulsje. W istocie ok. 20% ludzi cierpiących na zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne ma jedynie obsesje, te zaś dotyczą często obaw przed wyrządzeniem krzywdy bliskiej osobie lub niepokojącymi myślami seksualnymi. BLF 39.

Do najbardziej typowych kompulsji należą: mycie, sprawdzanie i liczenie. Jeśli występuje u ciebie kompulsywne mycie, twoja stałą troska jest unikanie skażenia. Unikasz dotykania klamek u drzwi, podawania ręki innym ludziom lub kontaktu z wszelkimi przedmiotami, które kojarzysz z zarazkami, brudem lub toksyczną substancją. Możesz poświęcać całe godziny na mycie rąk lub kąpiel w celu zmniejszenia lęku przed skażeniem. BLF 39.

U kobiet kompulsja ta występuje częściej niż u mężczyzn. Mężczyźni przewyższają jednak liczebnie kobiety pod względem kompulsywnego sprawdzania. Wielokrotnie musza być sprawdzane drzwi, żeby rozproszyć obsesje związane z włamaniem; raz po raz sprawdzane są kuchenki, żeby pozbyć się obsesji dotyczących wzniecenia pożaru lub wielokrotnie sprawdzana jest droga w celu upewnienia się, że nikt nie został potrącony. W przypadku kompulsywnego liczenia musisz liczyć aż do pewnej liczby lub powtarzać jakieś słowo pewna ilość razy, żeby uśmierzyć lęk przed tym, że tobie albo komuś innemu stanie się krzywda. BLF 39.

Zaburzenia obsesyjno‑kompulsyjne to problem natury psychiatrycznej i psychologicznej, którego występowanie szacuje się na 2,3%. Obsesja to niechciana, natrętna myśl. Ten rodzaj myśli może jawić się jako idea, obraz, przymus, wspomnienie lub inna informacja wewnętrzna, której doświadczasz jako niechcianej i niepokojącej. Kompulsja to zachowanie, które ma zniwelować dyskomfort lub pomóc go uniknąć, wynikające z pojawienia się obsesji, często poprzez próby upewnienia się, że twoje lęki nie są prawdziwe albo że nie grozi ci niebezpieczeństwo. Takie zachowanie może być fizyczne, jak mycie lub sprawdzanie, albo mentalne, jak analizowanie lub neutralizowanie. Omówimy te terminy bardziej szczegółowo w kolejnych rozdziałach. HCZ 15.

Przy OCD doświadczasz poczucia zupełnego braku kontroli nad umysłem. Gdy nie dostrzegasz rozdziału między tobą a twoim umysłem, może ci się wydawać, że to ty wykonujesz jego działania. To oznacza, że nie tylko musisz radzić sobie z pojawianiem się natrętnych myśli wywołanych przez zaburzenia, ale również osobiście odpowiadasz za to, jak straszliwymi się one jawią. To trochę tak, jakbyś naraz był perfidnym twórcą niepożądanych wizji i ich ofiarą. Możesz próbować odciągnąć umysł od niechcianych myśli przez próby przekonania samego siebie, że one się nigdy nie ziszczą, że jesteś bezpieczny i twój umysł może przestać. Ale to nie działa. Mózg przekazuje, umysł otrzymuje i działa, a ty czujesz się jak niewolnik całego tego procesu. HCZ 18.

Jeżeli jednak wykształcisz w sobie umiejętność dokładniejszej obserwacji działań umysłu, możesz zacząć postrzegać myśli wywoływane przez OCD jako coś odrębnego od ich treści. Ponieważ my, zmagający się z zaburzeniami obsesyjno‑kompulsyjnymi, tak często cierpimy przez wywołane przez nie myśli, przyzwyczajamy się do tego, że nasz umysł skupia się na krytykowaniu i odrzucaniu tego, co oferuje mu mózg. Zamiast pozwolić umysłowi przyjąć myśli, uczucia i doznania fizyczne takimi, jakie są – walczymy.

Ale to zła walka. Jeżeli jesteś w stanie zdecydować, że staniesz z boku i przyjrzysz się temu, co otrzymuje twój umysł i co zazwyczaj z tym robi, możesz zacząć wybierać wyważone reakcje na myśli związane z zaburzeniami obsesyjno‑kompulsyjnymi. Zamiast automatycznego reagowania możesz zacząć odpowiadać. Reakcja na OCD to oddawanie się kompulsjom. Odpowiedź na te zaburzenia to obserwacja, co robi twój umysł i wybór następnego kroku. HCZ 18.

Główną różnicą między osobami cierpiącymi na zaburzenia obsesyjno‑kompulsyjne a osobami wolnymi od nich jest nie tyle sama treść myśli, ile sposób ich postrzegania. Jeżeli według ciebie dana myśl jest „zła” sama w sobie, może stać się kłopotliwa. Wiele czynników może sprawić, że myśl stanie się „zła”. Gdy jesteś całkowicie zrelaksowany, myśl o utracie panowania nad sobą i zrobieniu czegoś szalonego może się wydać niegodna uwagi, jak spam. W stanie lęku ta sama myśl może się wydać potwornym oskarżeniem lub przestrogą przed nadchodzącym koszmarem: „Jeżeli to jest w mojej głowie, muszę się tego pozbyć!”. HCZ 21.

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne – podsumowanie

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (OCD) to przewlekła choroba psychiczna, która powoduje uporczywe, natrętne myśli (obsesje) i konieczność wykonywania powtarzających się czynności (kompulsji), mających na celu złagodzenie lęku. Choć przyczyny OCD nie są w pełni zrozumiane, wiadomo, że mają na nie wpływ czynniki biologiczne, genetyczne i środowiskowe.

Leczenie obejmuje terapię poznawczo-behawioralną oraz leki, które pomagają kontrolować objawy. Choć OCD jest chorobą przewlekłą, z odpowiednią pomocą, zarówno terapeutyczną, jak i farmakologiczną, osoby z OCD mogą prowadzić satysfakcjonujące życie i skutecznie zarządzać swoimi objawami. Warto pamiętać, że wsparcie bliskich i profesjonalna pomoc są kluczowe w procesie leczenia.

Polecane książki

• Jon Hershfield, Tom Corboy: Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne. Poradnik z ćwiczeniami opartymi na uważności i terapii poznawczo-behawioralnej
• Edmund J. Bourne: Lęk i fobia. Praktyczny podręcznik dla osób z zaburzeniami lękowymi
• James N. Butcher, Jill M. Hooley, Susan Mineka: Psychologia zaburzeń. DSM-5
• Inne książki na temat zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego

Zobacz także

• Zaburzenia psychiczne